Проза

Творчая суполка маладых лiтаратараў пры Саюзе беларускiх пiсьменнiкаў

Андрэй Паўлухiн

Чортава акно

   Помпы фабрыкi з цяжкiм гулам смакталi ваду. Там, на выпаленай, разварочанай самакопамi пустэчы, заганялi палi: усё наваколле дрыжэла ад тытанiчных удараў. I фабрыку, i пахмурны лiстападаўскi лес, i возера зацягнула туманам – халодным, брыдкiм; у iм танулi далёкiя iндустрыяльныя гукi.
   Шляхцiц Карпiнскi, раздражнёна крэкчучы, спусцiўся ў хол па рыпучых прыступках. Пстрыкнуў уключальнiкам. Святло ўспыхнула адначасова ў трох крышталёвых жырандолях, што ўтваралi на столi роўнабаковы трохкутнiк, залiло змрочную прастору гасцёўнi жоўтым электрычным ззяннем, выхапiла з цемры крэслы, канапу, крацiстую пашчу камiна, вузкiя амбразуры вокнаў, размежаваных шклом вiтражоў, каменныя скляпеннi й дубовыя бэлькi, бясконцыя кнiжныя стэлажы й карцiны продкаў, паточаныя моллю габелены й дзверы з масiўнай засаўкай. Падвескi на жырандолях зазвiнелi амаль адразу – дрэнная прыкмета. Прыемны крышталёвы звон...
   Шляхцiц спалохана ўздрыгнуў.
   Па гасцёўнi прагуляўся вецер, i шляхцiц убачыў чорную фiгуру Духа – напалову цень. У гэты раз Дух замёр ля акна: ён глядзеў скрозь чырвона-жоўта-блакiтную плоскасць на разбураную ўраганам павець Карпiнскага, агарод, парэшткi плоту i – далей, у белаватую каламуць, туды, дзе знаходзiлася возера.
   – Цiха сёння.
   Шляхцiц зноў уздрыгнуў – нiяк не мог прывыкнуць да голаса прывiда, бясплотнага, пранiкаючага нiбы ў самую глыбiню душы. Адкуль ён (прывiд, а не голас) – Карпiнскi нават не здагадваўся. Д’ябал? Хтосьцi з продкаў? Цiха, кажа... Гэта ён пра вецер. Сапраўды, ветру сёння няма.
   Дух пачаў з’яўляцца нядаўна – два тыднi таму шляхцiц убачыў яго ўпершыню: прывiд сядзеў у красле ля камiна. Як i пазаўчора, i ў суботу. Звычайна ён размаўляў мала, але ў першы дзень выразна даў зразумець, чаго хоча. Каб шляхцiц спусцiўся ў Чортава акно.
   – Да цябе прыдуць.
   – Да мяне? – шляхцiц усмiхнуўся. – I хто ж, цiкава?
   – Чалавек. Здалёку. Не ганi яго – ён нам патрэбны.
   Карпiнскi пацiснуў плячыма. Няхай прыходзiць. Шляхцiц даўно не сустракаў людзей – у гэтую глуш, што фармальна належала яму i насiла ганаровую назву маёнтка, нiхто не зазiраў з даўнiх часоў. Дый навошта? Фабрыка функцыянавала ў аўтаматычным рэжыме, асноўныя транспартныя магiстралi цягнулiся на поўначы. Рэдкiя сяляне пазбягалi Карпiнскага, i старалiся не паказвацца яму на вочы. Аднойчы шляхцiц назiраў у яснае надвор’е дымныя слупы – у вёсцы палiлi лiсце.
   – Кнiгу знайшоў?
   – Не, – шляхцiц наблiзiўся да камiна. – Ды дзе яе шукаць? Тысячы тамоў.
   Ён безнадзейна абвёў рукой стэлажы.
   – Ведаю, – згадзiўся Дух. – Сам складваў некалi...
   – Трызненне, – запярэчыў Карпiнскi. – Калi ты – мой продак, бiблiятэка павiнна быць у замку. На дне возера.
   – У возеры няма дна, – стомлена выбуркнуў Дух. – Колькi табе тлумачыць?
   – Тады дзе замак?
   – У другой рэчаiснасцi. А бiблiятэка выпала з яе – i апынулася тут.
   – Я мераў возера. Не хапiла вяроўкi. Заказаў у Полацку эхалот – нiчога. Разумееш – нiчога! Аб якой рэчаiснасцi ты гаворыш?
   – Аб iншай.
   – Ёсць легенды й паданнi, – шляхцiц зрабiў жэст, нiбыта хацеў захапiць увесь свет. – А ёсць гэта... Больш нiчога няма.
   – Ты яшчэ малады й не разумееш, – голас прывiда стаў шапаценнем. Дух калыхаўся i таяў. – Паразмаўляй з Вандроўнiкам...
   – З кiм?
   – З Вандроўнiкам... Ён дапаможа табе трапiць у возера.
   – Як?
   – Кнiга...
   Подых ветра – i пустата. Вiзiт скончаны. Дзвынкнулi на развiтанне падвескi...
   Шляхцiц сеў у крэсла i ўключыў тэлевiзар. Паказвалi чарговае пасяджэнне ў Вiльнi – крыклiвыя потныя твары магнатаў.
   Iснавала легенда. На месцы возера некалi стаяла высокая гара, а на ёй – замак. Быццам продак шляхцiца, пан Карпiнскi, замучыў сваiх сялян, i тыя праклялi яго – падобна на праўду, – страх перад родам Карпiнскiх жыве ў людзях i цяпер. А вось далей – сапраўдная казка. Пан разам з замчышчам правалiўся пад зямлю, а на тым месцы, дзе была гара, утварылася возера. Чортава акно. Бездань. Пытанне: адкуль узяўся дом? У пана Карпiнскага (ён нiбыта памёр сваёй смерцю) адшукаўся сваяк у Нясвiжы, ён прыехаў i ўступiў у валоданне возерам, домам i навакольнымi землямi. Дзе замак? Няма яго. Рэальны гiстарычны факт.
   Легенды й хронiкi супярэчаць адна адной. Дый увагуле, мiнулае – такая ж дзiўная рэч, як гэты туман – нешта праступае, вымалёўваецца, чуецца невыразны гул... I ўсё. Нiчога не разгледзець. Ёсць карта, ты ведаеш, што там – возера, там – лес, вёска, фабрыка. Але гэта – на паперы.
   На жаль, Дух таксама быў рэальны. I ён хацеў, каб Карпiнскi спусцiўся ў возера. I знайшоў Галубiную кнiгу. I пагутарыў з Вандроўнiкам... Што апошнi з’явiцца – шляхцiц не сумняваўся: Дух прадказваў ужо туман, халады й паўночны вецер, якi ператварыўся затым ва ўраган. Прадказваў i тое, што разбурыцца павець. Тады чаму ён не можа паведамiць, дзе знаходзiцца Галубiная кнiга? Хаця б – на якой палiцы...
   А калi падумаць – навошта? Навошта яму гэтая кнiга? Духу яна да месца, а не яму. I ў Чортава акно лезцi няма патрэбы.
   – Памыляешся, – прывiд зноў быў у зале. I без сораму чытаў думкi. Яго з’яўленне шляхцiц не заўважыў. – I не спрабуй зрабiць выгляд, што ты нi пры чым. Ведаеш, у сусвеце ўсё ўзаемазвязана. Ты – частка мяне, а я – частка цябе.
   – Ага. А вось, напрыклад, тая тумбачка – частка камiна. Ты сёння – фiлосаф.
   – Я табе даказаць хачу.
   – Што?
   Але Дух не паспеў адказаць. У дзверы колькi разоў пастукалi (званка не было), i прывiд растварыўся, знаёма дзвынкнуўшы падвескамi. Карпiнскi падняўся, перасек варсiстую тэрыторыю дывана i адкiнуў засаўку. Дзверы расчынiлiся, прапускаючы абдзёртага, прапахлага пылам дарог Вандроўнiка.
   – Прывiтанне, – сказаў шляхцiц.
   Госць моўчкi адсунуў яго плячом i ўвайшоў. Дзверы за iм хлопнулi, адразаючы пасмы тумана.
   – Кнiгу знайшоў? – панура запытаў госць.
   – Не, – шляхцiц хiтнуў галавой.
   – Яна на шостым стэлажы. Трэцяя палiца. Сёмая справа.
   Карпiнскi мысленна прыкiнуў, што без страмянкi не абысцiся.
   – Чаго стаў?.. Цягнi лесвiцу.
   Iншы хто – здзiвiўся б паводзiнам госця. Але шляхцiц раней чуў пра яго. Бадзяга быў магутным чарнакнiжнiкам – адзiным на зямлi чалавекам, хто чытаў Галубiную кнiгу. Ён лiчыўся спрадвечным спадарожнiкам рода Карпiнскiх, i наведваўся ў дом, прыкладна, раз у сто гадоў.
   Удвух, яны дасталi з-пад лесвiцы страмянку, i госць палез уверх. Дакладней, – узляцеў: у той момант няскладны целяпень Вандроўнiк нагадваў крумкача. На iмгненне Карпiнскаму нават пачулася шалясценне крылаў. Але крумкачы так не шалясцяць – было больш падобна на палёт кажана.
   – Трымай, – чарнакнiжнiк кiнуў яму вялiзны, пакрыты пылам том. I зноў насланнё: шляхцiцу здалося, што пераплёт кнiгi – цалкам з сiвых галубiныў пёраў. Ён не здолеў утрымаць кнiгу ў руках, i фалiянт з гулкiм стукам упаў на падлогу. – Асцярожна!.. – выгукнуў Вандроўнiк. – Гэта – не цэгла!
   Шляхцiц паспешлiва падняў кнiгу.
   – Самыя першыя iнкунамбулы, – прабурчэў Вандроўнiк, – не маюць такой цаны, як гэты артэфакт. Старажытныя тэксты егiпецкiх труннiц... Ды што казаць. – Ён скочыў на дыван. – Дзе Дух?!.
   Крышталёвая музыка. Цень ля камiна.
   – Я прыйшоў, Вандроўнiк.
   – Ты ведаеш, хто ён? – Чарнакнiжнiк зазiрнуў шляхцiцу ў вочы.
   – Я...
   – Ён – твой продак, пан Карпiнскi. З-за яго ўтварылася возера.
   – Значыць... гэта не казка?
   Вандроўнiк усмiхнуўся. Неяк па-птушынаму схiлiў галаву ўбок.
   – I казка таксама. Легенда, што паўтараецца ў бясконцым мностве светаў. А легенды – вельмi моцныя. Iх сiла аб’ядналася ў Чортавым акне. Цяпер зразумела?
   – Не зусiм.
   – Во пень... – Чарнакнiжнiк сплюнуў.
   – Не спяшайся, – сказаў Дух. – Сам такi быў, пакуль не навучыўся.
   – Гм, праўду кажаш, – згадзiўся Вандроўнiк. Павярнуўся да шляхцiца: – Разгарнi.
   – Навошта?
   – Пра сябе прачытаеш... Шукай у змесце: «Шляхцiц Тадэвуш Карпiнскi. 1970 – 2023».
   Шляхцiц пакарыўся... Старонка 908. Ён адгарнуў яе, пачаў уважлiва вывучаць тэкст. Вiтыя гатычныя лiтары, гербавая папера. Навобмацак – нiбыта жывая, цёплая птушка...
   Ён стаяў на беразе возера. Усюды – падраныя шматкi туману. Побач стаялi Вандроўнiк i пан Карпiнскi. Было зябка i холадна – на двары курчылася, памiраючы, восень. Вандроўнiк узмахнуў рукамi – i возера рассунулася, скруцiлася ў гiганцкую чашу. У наступны момант яны ўжо строма падалi ў чорны вiр.
   – Як мы сюды трапiлi?!. – крыкнуў у цемру шляхцiц.
   З цемры раздаўся сатанiнскi рогат чарнакнiжнiка:
   – Ты прачытаў!.. Гэта ўсё – кнiга.
   – Легенды валодаюць сiлай, – сказаў голасна Дух. – Словы валодаюць сiлай. Тэкст – адзiная рэальная штука на Зямлi. Усе тэксты сабраны ў Галубiнай кнiзе...
   – Але я чуў...
   – Гэта таксама – тэкст.
   Яны падалi.
   – Цяпер ты зразумеў?.. Усё ўзаемазвязана. I дом – толькi частка пакояў таго затанулага замка.
   – Я зразумеў.
   – Добра...
   Усё змянiлася. Яны ўжо стаялi ўнутры вуглавой межы. Тоўстыя, шурпатыя сцены, вузкiя байнiцы, шматвяковы слой пылу, чыiсьцi збялелыя ад часу косцi, iржавыя даспехi...
   – Нам – туды.
   Масiўныя дзверы з рыпеннем адчынiлiся ў нiшто. Вандроўнiк дзьмухнуў. I нiшто – ператварылася ў доўгi калiдор, каменную галерэю палаючых факелаў. Шляхцiц быў гатовы паклясцiся, што перад тым, як адступiць, цемра ўскрыкнула. Злосна i здзiўлена.
   Калiдор звярнуў направа i правалiўся ўнiз крутымi прыступкамi. Факелы цяпер успыхвалi, калi мiма iх праходзiў Вандроўнiк, i тухлi за спiнай Карпiнскага.
   Зноў – калiдор. Дзверы. За iмi – бiблiятэка. Копiя той, што ў доме.
   Карпiнскi зiрнуў у акно. Паўночны вецер ужо разагнаў туман, слаў яго па зямлi, i гул фабрыкi быццам наблiзiўся, наплыў, атакуючы дом, а з шэрага дзённага трызнення ўжо выступаў журавель студнi, таполя з гняздом бусла i край возера – чорны паўмесяц.
   – Дзе мы?
   – А ты не здагадаўся?
   Наваколле зрабiлася знаёмым. Акно растрэскалася рознакаляровымi вiтражамi. Замармытаў у покуце тэлевiзар. У чарговы раз вiхор зайграў паланез на падвесках.
   Шляхцiц азiрнуўся.
   – Дзе прывiд?
   – Ён больш не прыйдзе, – адказаў Вандроўнiк.
   – Я зрабiў усё, як трэба?..
   – Так. Цяпер ты – пераносчык легенд. Я перадам табе кнiгу i знiкну.
   – А калi вернешся?
   Вандроўнiк пацiснуў плячыма:
   – Можа, гадоў праз сто.
   Шляхцiц нiчога не разумеў.
   – Што мне рабiць?
   – Чытай... Проста чытай – i больш нiчога. Сустветы павiнны скрыжавацца ў табе. I той, дзе цябе няма, i той, дзе ты зусiм iншы, i той, дзе цябе нiколi не было i не будзе. Магчыма, недзе ў гэтай чарадзе пан Карпiнскi пойдзе пад ваду са сваiм замкам – у тысячны раз. Але гэта – усяго толькi тэкст.
   Чарнакнiжнiк ужо iшоў да дзвярэй.
   – Пачакай, – сказаў шляхцiц. – Гэта ж не галоўнае?
   – Хочаш ведаць галоўнае? – Вандроўнiк засмяяўся сухiм каркаючым смехам. – Я пакажу... Дай сюды кнiгу.
   Ён ужо быў побач. Нiбыта праляцеў праз пакой з хуткасцю святла. Яго галава на сухой касцiстай шыi схiлiлася набок.
   Зашамацелi старонкi.
   – Чытай...
   Шастанне крылаў.
   Вандроўнiк знiк за дзвярыма.

   Па вулiцы праехаў аўтобус... Лiст скончыўся. Ён перастаў друкаваць, уважлiва прагледзеў усё апавяданне, узяў ручку i напiсаў назву: «Чортава акно».

кнiга

Аксана Шабека

Жывы сведка

  Нарыс

            Войны! Злачынная справа – вайна выклiкае
            гнеў мой, i слёзы, i боль.
                                                         Мiкола Гусоўскi

   У прыродзе ўладарыць вясна. Хутка лес убярэцца ў лiсце, на лугах зацвiтуць рознакаляровыя краскi, на палях закаласiцца добрае жыта. Усюды так хораша, што, здаецца, усё жыццё любавалася б зялёнымi, духмянымi лiсточкамi ды кветкамi.
   Але так не бывае, каб усё добра было. Калi вакол прыгажосць, а сэрца спявае, дык абавязкова бяда ў дзверы пагрукае, як у той чэрвеньскi ранак 1941 года... Вялiкае гора, слёзы i кроў прынесла вайна ў нашыя гарады i вёскi...
   У невялiчкiя Навасёлкi, што ў Чавускiм раёне, ваенная бяда найперш завiтала ў хату Васiлькевiчаў: Кiрыла Фёдаравiч, гаспадар, адразу ж, у першыя днi вайны, трапiў на фронт i дзесьцi ў страшэннай вiхуры прапаў без звестак. Дома засталiся жонка, Матрона Пахомаўна, i два сыны: старэйшы – Мiкола, перайшоў у чацверты клас Галавенчыцкай сямiгодкi, i малодшы – Юрка.
   Неўзабаве прыйшлi немцы, i наступiлi чорныя днi акупацыi...
   Дзень 1941 года, на Пакровы, выдаўся хмуры, сонца не паказвалася з самай рнiцы, затое дзьмуў халодны вецер. Немцы нахапiлiся ў вёску на досвiтку, выгналi ўсiх жыхароў на вулiцу i пад канвоем патурылi ў бок Рагачова. Троое сутак палонных трымалi ў вёсцы Азераны, потым усiх накiравалi ў канцлагер «Азарычы», якi размяшчаўся ў лесе, са спускам у балота. Фашысты спецыяльна выбралi дрыгвянае месца, каб стварыць больш цяжкасцяў для вязняў i каб iх як мага больш палегла ад сыпнога тыфу...
   Узболатак займаў значную частку лагера. Людзi старалiся размясцiцца ў лесе, дзе хоць i быў снег, але не было гразi. На балота вязнi хадзiлi па ваду – брудную карычневую жыжку, каб змачыць вусны трызнячаму ў тыфознай гарачцы дзiцяцi, жанчыне цi старому... Колькi там было плачу, галашэнняў ды праклёнаў лютым катам!
   А вакол – мерцвякi... Iх сотнi. I большасць у тым пекле было дзяцей. У чым iх вiна?
   – Памёрлых складвалi ў штабялi, што высiлiся каля калючага дроту... – успамiнае Васiлькевiч Мiкалай Кiрылавiч, пажылы ўжо i спрацаваны чалавек, пенсiянер, цяперашнi жыхар усё той жа, але ў два разы меншай, вёскi Навасёлкi. – Мы нават хавалiся за тыя штабялi ад сцюдзёнага ветру, i бачылi, як санiтары з каманды па збору мёртвых цягнулi i кiдалi ў штабель нават паўжывых, якiя яшчэ глядзелi, а варушыцца ўжо не маглi... Iншы раз да калючага дроту пад’язджала машына. Немцы кiдалi цераз агароджу боханы хлеба. Галодныя i хворыя дзецi гэтак жа, як i дарослыя, душылi адзiн аднаго, лезлi ў адчаi на дрот... Памятаю, як адзiн мужчына паспеў схапiць тры боханы, а мы не маглi прабiцца наперад, i тады Юрка, мой брат, падскочыў i выбiў з рук мужчыны бохан... Азвярэлыя каты стаялi па другi бок калючага дроту i рагаталi... Аднойчы ўначы нам удалося распалiць вогнiшча, да якога мiжволi пачалi спаўзацца знясiленыя людзi. Iх сабралася столькi, што вартавыя з вышак адкрылi пацэльны кулямётны агонь...»
   З расказа Мiкалая Кiрылавiча я даведалася, што тэрыторыя канцлагера была густа абнесена калючкай, на якой вiселi смяротныя мiны. У дзень вызвалення – 19 сакавiка 1944 года – многа вязняў падарвалася на тых мiнах, калi была зламана агароджа i ўсе рынулiся насустрач воiнам-вызвалiцелям...
   Прайшло больш за паўстагоддзе з таго часу. Жыве ў вёсцы Навасёлкi добры i шчыры чалавек – жывы сведка i былы вязень фашысцкага канцлагера «Азарычы». Гадуе ўнукаў. Ды iншы раз нахлынуць цяжкiя ўспамiны, а з iмi – i роспач, i слёзы, i боль...
   Мiкалай Кiрылавiч, як бы цяжка яму не было, нiкому яшчэ не пажадаў таго, што некалi перажыў сам.

в. Вусце,
Магiлёўская вобл.

Наталля Радкевiч

Парог

Навела

   Натка ўхапiла венiк i пачала месцi падлогу. Бабуля ўгледзела непарадак – заўважыла:
   – Ад парогу хату не мятуць.
   – А чаму?.. – здзiвiлася ўнучка.
   – Парог – святое месца... Пад парогам збiраюцца душы продкаў, якiя раней жылi ў гэтай хаце. I трэба так усё рабiць, каб iх душы не мелi злосцi на цябе.
   – Бабуля, дык i тое, што мы садзiмся на колькi хвiлiнак перад тым, як паехаць куды, мае таксама сваё значэнне?
   – Зусiм так, Наталачка... Гэты звычай нельга забываць. Калi хто з сямейнiкаў адпраўляецца ў далёкую дарогу, усе абавязкова мусяць сесцi i моўчкi звяртацца ў думках да ўсё тых жа продкаў, каб дапамагалi падарожнiку i каб за час яго адсутнасцi нiчога не здарылася нi з яго роднымi, нi з хатай.
   – Бабуля, ты столькi цiкавага ведаеш, раскажы яшчэ што-небудзь.
   – Адчапiся ты, малое, усё табе раскажы ды раскажы, а працаваць калi?
   Баба Ганна выйшла з хаты i нечага раптам знерухомела – непаварушна стаiць пасярод двара i маўчыць... Аж гэта ёй прыгадалася маладосць – унучка, пэўна ж, разварушыла-раскатурхала ўсiвелую жанчыну. Як цяпер помнiць Ганна тую восень, калi бралася шлюбам з Васiлём. Ад’язджаючы з роднай хаты, развiтвалася з кожным куточкам, кланялася i плакала... А як яны, маладыя, у царкве старалiся не наступiць на парог... Або той, самы трапяткi момант, калi Васiль нёс яе на руках у хату сваiх бацькоў. Чаму на руках? Ды баялiся ўгнявiць душы продкаў, хацелi, каб у новым доме маладой было добра, каб яна стала сваёй!
   I да гэтага часу не забыла Ганна, як яна, маладая мацi, купала сваiх дзетак на парозе: налiвала ваду ў вялiкiя ночвы i па чарзе мыла спачатку дзяўчатак, а потым ужо i свайго адзiнага хлопчыка. Колькi гадоў мiнула з таго часу – дзецi даўно павырасталi, у Ганны ўнукi ўжо ёсць, аднак жа нiчога не забываецца, нiбы тое было зусiм нядаўна...
   Ганна зiрнула на плот, дзе вiселi посцiлкi, вытканыя яе рукамi ў доўгiя зiмовыя вечары. Так, гэта ж яна змятала ў далонь пыл з парога, каб пасыпаць iм аснову для гэтых посцiлак... Як тое ўсё даўно было i – нядаўна!
   А яшчэ яна прыгадала, як варажыла на свайго Васiля – хацела даведацца, цi ён яе кахае або якой iншай дзяўчынай трызнiць... Узяла дубчык з новага венiка, пайшла ў хату да Васiля, нiбы па нейкай пiльнай справе, неўпрыкмет паклала ля парога дубчык i стала чакаць, калi ж Васiль выйдзе з хаты – пераступiць праз яе дубчык. I дачакалася... А ўвечары пайшла ў лазню i шаптала там нейкiя словы... Во якая была дзiвачка!
   Ганна спахапiлася: што ж яна так стаiць?.. Ухапiла вядро i пайшла па ваду – студня, дзякуй Богу, паблiзу, бадай насупраць. Вярнулася, толькi зайшла ў хату, а тут нячыстая сiла суседа нясе, стукаецца:
   – Цi можна да цябе, Ганна?.. Добры дзень!
   – Добры дзень, Мiхась.
   Сусед неяк няўдала ступiўшы, зачапiўся мысiкам бота за парог. Ледзь быў не ўпаў.
   – Што гэта сёння са мной?.. – сказаў ён здзiўлена. – Да каго нi зайду – i ўсюды чапляюся за парог, боты паабiваў.
   – Патрэба ў цябе нейкая ёсць, i ты спяшаешся... – сказала Ганна, а сама падумала, што заўтра сусед яшчэ раз наведаецца да яе.
   Мiхась прыйшоў пазычыць мяшкоў, збiраўся ехаць на млын. Ганна адмовiла, бо мяшкi былi занятыя, але паабяцала перасыпаць зерне ў скрыню, выслабанiць мяшкi, i Мiхась на гэта ўзбурана сказаў:
   – Во-во, i ўсе iншыя мне гэтак раiлi: заўтра прыходзь, а сёння не дуры галавы...
   – Таму i спатыкаешся, суседзе, бо гэты свой паход давядзецца зноў паўтарыць... Парог не падманiш, – пасмiхнулася Ганна, а тым часам падумала: «Во! Парог цэлы дзень быту не дае, прыгадваецца... Хм, унучка ўсё ўва мне разварушыла. Да чаго б гэта?..»

Мiнск

Сяргей Конан

Сустрэча

Аповед

   Iшоў Ён па вулiцы, чыстай, як само жыццё, белай, як зiма. Не звяртаў нi на што ўвагi, адно ўглядаўся ў твары мiнакоў.
   Iшоў i не знаходзiў патрэбнае – у кожным чалавеку нечага не хапала: то думкi, то святла, то нечага яшчэ. Ён настойлiва шукаў суразмоўцу. Душа балела i ныла...
   Так, i ў Яго ёсць душа, якая можа балець.
   I Ён нарэшце сустрэў чалавека, з якiм можна было пагаварыць. Гэтым чалавекам быў я.
   – Прабачце... Цi хочаце вы пагаварыць аб тым, што ў вас зараз на душы?
   Учора б я пасмiхнуўся i пайшоў бы далей, i толькi назаўтра, можа, спалохаўся б. А тут – не стаў адмаўляцца, сказаў:
   – Я не супраць... Давайце пагаворым.
   Ён спынiўся, паглядзеў на мяне ўважлiва i стаў апавядаць:
   – Я стамiўся, хаця i не магу стамляцца... У мяне чалавечыя клопаты, але я не чалавек...
   – Вы мяне гэтым не здзiвiлi: у кожнага ў сваiм «сёння» можа быць тое, чаго нiколi не было. Я зараз адчуваю зачараванасць, але праз тое не лiчу сябе не чалавекам.
   Мой суразмоўца пасмiхнуўся:
   – Але я сапраўды не чалавек... Я iшоў тысячы кiламетраў, не адчуваючы нi стомы, нi адчаю. Шукаў i часам знаходзiў, але знойдзенага было так мала. Зярняты, кiнутыя мною, не ўсе ўзышлi. Я думаў, iх будзе суцэльная прастора, але ёсць толькi купiны, бы на якiм балоце... Вакол дрыгва, твань – i анiдзе чысцiнi, надзеi на лепшае.
   – А якiя зярняты былi Вамi пасеяны?
   – Зярняты любовi, гэтага найпрыгажэйшага пачуцця... Але iм не даюць расцi. Яны з’яўляюцца i знiкаюць... Iх так мала. I мне ад гэтага стала сумна.
   – Я не згодны, што iх мала... У кожнага ў сэрцы хоць адно зернятка любовi ды ёсць.
   – Кожны мой крок – гэта любоў да ўсiх i ўсяго... Многiя мяне ўспрынялi, запiсвалi мае словы, iшлi за мною да апошняга. I нават пасля iшлi з маiм iмем у сэрцы. Але любоў гублялася. Яны верылi мне, старалiся рабiць, як я казаў, ды iх любоў з’ядаў страх. Ён кiраваў iмi: не рабi так, не рабi тое, бо пазбаўлены будзеш любовi – краiны, дзе цiш i супакой.
   – А хiба ёсць такая краiна?.. Мо гэта прыгожая выдумка?
   – Што ты зараз адчуваеш?
   – Я?.. Цiш i супакой адчуваю, мора любовi... Я зараз люблю ўсiх i ўсё.
   – Ты б хацеў апынуцца ў нейкай iншай краiне?
   – Не.
   – Вось бачыш, яна ёсць у табе самiм, i не трэба яе шукаць i бiцца галавою аб сцяну часу.
   Сняжынкi, што падалi павольна, пачалi неяк узвiхрана, мiтуслiва кружыць вакол нас. Я паглядзеў у Яго вочы i скамянеў, зачараваны: там былi час, прастора i нешта яшчэ, невядомае мне, а можа, i нiкому iншаму.
   Убачыўшы маю скамянелую ўтрапёнасць, Ён сказаў:
   – Так, гэта Я... Ты не памяляешся. Дзякуй, хлопча, за размову. Я шмат гаварыў, ты – слухаў. Цяпер табе ёсць над чым падумаць. – I – пайшоў. Потым павярнуўся, цiха кiнуў мне: – Да сустрэчы!
   Я пачуў Яго словы, але не злавiў iх – яны бразнулiся долкi перада мною i пакацiлiся па заснежанай алеi.

г. Жодзiна,
Мiнская вобл.

Марыя Вайцяшонак

На плывуне

    Яшчэ дзень такi зiмовы, з марозам, блiшчыць, лопаецца пад нагамi, бы спакаваны, загорнуты ў фольгу. А ёй ужо нехта даў знак на цяпло. Прыйшла ўся ў белым, лёгка па-вясноваму, i з кветкамi. З кветкамi Iрына прыходзiць да Чэсi заўсёды, нават калi няма ў краме зрэзаных, ёй наламаюць з вазонаў на вокнах, крохкiя дудачкi, кволыя кветкi-пакаёўкi. На нейкi момант не падымаючы вачэй, Чэся пужаецца, што так нiзка, цесна абступае iх змрочнае скляпенне прыхожай, што сама апранута так звычайна, быццам усю зiму не распраналася на калавуры. I наогул, яна ўжо спазнiлася туды, дзе вельмi было пiльна быць усiм жанчынам на свеце. Ледзь дазвалiся, дабудзiлiся яе людзi, птушкi. Лепей сказаць, як вясковая баба, задрамаўшы на пастве ў полi, раптам падхапiлася – сонца высока, скацiна сышла ў шкоду! А яна выцiрае салодкую слiньку з вуснаў – i не разумее, якая цяпер пара!
Няўжо вясна?
   – Я табе дзiўлюся – ты дома i дома, не любiш збораў. А мне выйсцi на людзi – адзiн момант! Што кубак чаю выпiць... Я да цябе на хвiлiну, потым – у басейн. Жэня павiнен туды падысцi... Чамусьцi выдаецца заўсёды, што ён спознiцца цi зусiм не прыйдзе...
    – Чаму?..
    Чэся звычайна не распытвала пра Iрынiнага каханка, пра тое, як iм удаецца так часта бачыцца. Iрына была намнога маладзейшая, высокая, прыгожая, з лёгкiм характарам, яна стаяла наводдаль ад iншых жанчын, пэўней сказаць, навiдавоку. I розныя любоўныя гiсторыi, заляцанкi, палкiя прызнаннi былi гэткiм жа звычайным антуражам, як бiжутэрыя, яе Iрына мяняла амаль кожны дзень. Толькi мастак Жэнечка маляваў яе заўсёды чамусьцi з адным i тым жа ўпрыгожваннем – кулон з цёмна-юлёвым каменем на грудзях. I жалiўся што нiяк не ўдаецца падабраць фон на партрэце, змушаны распiнаць плюшавае прасцiрадла, як у дарагiм футляры.
    Сёння хацелася спынiць Iрыну, пагаварыць, распытацца. Як у Венеры Мiлоскай: цi не шкодзяць ёй чужыя пагляды? Цi не баiцца яна, што жонка Жэнечкi плiсне варам у твар? А дзецi? У самой Iрыны – двойня.
    Нешта ляснула ў суседнiм пакоi. Не, нiхто не прыйшоў, дом стаiць на высокiм месцы, гуляюць скразнякi. Чэся ўстала, каб упэўнiцца. Не, гэта фортка. Такiм часам iншы раз прыходзiў дадому муж, разы тры-чатыры на тыдзень. Аб тым, што ён болей жыве ў другой жанчыны, Чэся нiкому яшчэ не гаварыла. Часта вецер уздымаўся нанач, грукаў, будзiў, яна ўставала i спрасонку iшла... да дзвярэй. Схамянуўшыся, падыходзiла да акна. Далёка ўнiзе бакенамi свяцiлiся рэдкiя агнi горада, глыбокай плыняй чарнела Кальварыя, буяла цемра могiлак. Неба нiзка нахiлялася, як над вадой. Выдавалася, няма куды саступiць нагой, нiколi не сысцi з гэтай стромкай вышынi.
    – Пасля ўчарашняга, баюся, Жэня можа i не прыйсцi... – спавядалася Iрына. – Учора мы з мужам былi ў гасцях, у Курловiчаў. Ужо селi за стол, як раптам заходзiць ён з жонкай. Аказалася, яны таксама былi запрошаны... Уяўляеш: мы сядзелi з ёй якраз насупраць... Я так прагна разглядала яе, як нiколi... Такая швэдра на ёй, чорная, каўнерык з люрыксам, карацей кажучы, – даўнейшым строем, напятая швэдра, як панчоха, жывот не схаваеш... Мне хацелася крычаць: глядзi на мяне, якая я!.. Ён павiнен быў за табой мяне пакахаць! Павiнен!.. Мне i раней карцела пабачыць яе, паказацца ёй... Яна ведае пра нашу сувязь...
    Чэся нiколi яшчэ не бачыла маладую сяброўку такой узрушанай. Тая, як не аберуч, несла высока перад сабой сваю прыгажосць. Маўляў, глядзiце на яе, яна прыгожая, маладая, усiм падабаецца, усе любуюцца ёю, як на партрэце, на выставе! Любуйцеся, яна дазваляе! Што, хiба хто-небудзь з вас адважыцца за гэта даць ёй, па простаму кажучы, па мордзе?!. Непазбежна тое, што ён закахаўся! Вы не здолееце яе за гэта абразiць!.. I чуўся iншы голас, цiхi, малiтоўны, каб нехта з людзей цi з багоў усё-ткi жорстка апраўдаў яе побач з немаладой, у чорнай нямоднай швэдры жонкай мастака. I дараваў ёй.
    – Не, я праўду не скажу: прыгожая яна цi не... Iншы раз раптам бачу: такая яна ядраная, шыя высокая, белая. Сядзiць, i такi спакой у сiнiх вачах, што хоць ты каменем кiнь, як у ваду, каб узрушыць...
    Зноў грукнула фортка. Чэся рэзка паднялася, абы хутчэй схаваць ад Iрыны сваю роспач.
    Цi ведае яна, што такое пусты дом?.. Вось прыйшоў муж, i дзень i два дома, – усё як звычайна. Раптам – тэлефонны званок. Ён збiраецца, iдзе да дзвярэй. I сама пачынаеш мiтусiцца, спяшацца, быццам i табе трэба iсцi, з’ехаць з гэтага месца, адкуль увесь час з’язджаюць. Калываецца тут усё пад нагамi, як на плывуне, трэба саскочыць на цвёрдае. Яе зацягвае, засмоктвае ветрам у ягоную дарогу. Але яна застаецца. Яна проста не паспее сабрацца. У што i як загарнуць гэты дзевяцiпавярховы дом на гары, дом на дваiх – старую хрушчоўскую шпакоўню? Яшчэ чувацца скрозь у пакоях, б’юцца птушкамi ў вокны крыкi, воклiчы галасоў, гiрляндамi, рознакаляровымi стужкамi звiсаюць, уюцца iхнiя доўгiя згодныя размовы па начах. Не пераступiць, не зачынiць за сабой дзверы, колькi тут сяброўскай споркi! Як усё гэта забраць, нiчога не пакiнуць? Нават зямля, стары патрушчаны асфальт, як грыбнiца, свяшчэннае месца, на якiм родзiць шчасце...
    Пайшоў... Раптам здрадзiлi рэчы, адчужана, недарэчна пастаўшы адзiн каля аднаго. Яна яшчэ тады на разумела, што ўвайшла ў адзiноту, як у зусiм iншы, незнаёмы дагэтуль пакой. Час цёк без напрамку, так iдзе па гарачым пыле дажджавы паток, iртутнымi кроплямi скурчваецца вада i знiкае, толькi ззаду – крохкi след сухой ручаiны. Ля парога наўмысна не прыбiрала ягоныя хатнiя пантоплi, каб заставаўся ў доме свежы, будзённы знак прысутнасцi. Даражыла менавiта будзённым, непрыкметным, тым, што дзень у дзень, як няспынны ход гадзiннiка. Прыйшоў... Пужалася самой сябе, калi раптам пачынала настойлiва, раздражнёна дапытвацца ў яго: «Дзе мой грэбень? Ён жа тут заўсёды ляжаў!..» Ужо падсвядома ўзнiкала звычка адзiнокага жытла, дзе ўсё на тваiм воку, адзiным парадкам i непарушнае. Гублялiся, як кажуць, навыкi хадзiць упарцы. У прыпадку горычы хацелася скiнуць з сябе, як аброць, гэтую сувязь, залежнасць адзiн ад аднаго... На лесвiцы па сходках iшла старая жанчына, кiем далёка занесла, аж ёй пад ногi. Божа! Колькi ў доме старых адзiнокiх жанчын! Нiколi раней не заўважала, не чула, не разумела iхнiя думкi. Яны павольна совалiся ўздоўж высокага дома, асядалi на лаўках каля пад’езда i, выдавалася, нерухома, сведкамi глядзелi на яе, у вочы, маўляў, ведаем, усё ведаем – i ты ўжо тут адна. У цёмнай адзежы, кружанялi вакол зграямi, на ноч, пэўна, усе разам падымалiся пад самы дах.
    Вечарам яна падсоўвала да канапы, на якой спала, вялiкае старое крэсла. Каб толькi што-небудзь было побач, блiзка. Яно нерухомай сядзелкай начавала каля яе з дня ў дзень. Раней ёй здавалася, што адзiноту адчуваюць, пужаюцца яе толькi слабыя, бездапаможныя людзi. Цяпер Чэся разумела, што гэта такое: быццам у дом без дазволу зайшла, жыве старая набожная жабрачка, увесь час жалiцца, шкадуе сябе. I сваё жыццё, успамiны раптам выдалiся побач з ёй таксама ўбогiмi, бы й табе разам з ёй нехта змiлаваўся, паклаў у руку. I горыч неспадзяваная, што меней, бядней падарылi, чым тваiм сяброўкам – не жыццё, а посны праснак. Непрыхiлкiя рэчы ў доме, чужы горад, на ўсё вакол адкiнулася непамерна вялiкая мужава цень здрады. Нехта ноччу, як на тое, падпiлаваў пад вокнамi маладыя таполi, яны доўга ляжалi непрыбранымi, як бязродныя ў трупернi. Усё наганяла жалю... Яна ведала: не, нельга па жывым чалавеку так труднаваць...
    Iрына заклапочана хадзiла па пакоi, мяркуючы, дзе б лепей паставiць кветкi. Спынялася то каля камода, то каля пiсьмовага стала. З суседняй кватэры данеслiся гукi фартэпiяна.
    – Мы з Жэнем неяк на нядзелi былi ў фiлармонii, слухалi Моцарта... Такое, скажу, задавальненне...
    – Вы ўжо адкрыта ходзiце ўдвух? У фiлармонii шмат нашых агульных знаёмых... Надта вiднае месца... Скажуць ягонай жонцы...
    – Пра такое звычайна ў вочы не гаворыцца... Памiж сабой перабяруць i кiнуць...
    Маўляў, рэдка да жонак даходзiць праўда, толькi ворагi адважацца данесцi, цi варта катораму чалавеку мяшацца ў чужую сям’ю. I ўсё гэта Iрына гаварыла шчырым, амаль дзiцячым голасам, як дзяўчо, абсыпаўшыся буйным вясновым рабацiннем, бы толькi што была нiзка нахiлiўшыся пад кветкамi, падняла твар, запэцканы пылком. Адкуль у яе, маладой жанчыны, такi жорсткi вопыт? Чэсi выдаваўся доўгi, маўклiвы, як калiдор, шлях, скрозь натоўпы людзей, скрозь дрэвы – усе ў змове. I Iрына з Жэнем iдуць па iм поруч, моўчкi. Але варта толькi палюбоўнiкам знiкнуць з вачэй, як адразу ўслед адчынялiся вокны, шумела лiсце, краталiся, кiдалiся ў гаворку людзi...
    Па такiм самым маўклiвым калiдоры, пэўна, i яна сама ходзiць амаль нiчога не ведаючы ад людзей пра мужа, пра ягоную каханку. Казалi, вельмi маладая... Хутка павiнен зноў прыйсцi дамоў... Яна падасць, як заўсёды, яму свежую бялiзну, выжме кашулю, усё перамые лёгка, без дасады, быццам здыме пот з ягонага гарачага iлба. I адчуе сябе найблiжэй да яго за ўсiх.
    – Не дзiвiся, але больш не хачу хаваць сваё каханне, як нешта крадзенае... Нядаўна было, убачыла: ён стаiць з жонкай каля машыны, пэўна, толькi з дачы вярнулiся, слоiкi памiдораў у руках... Сваячка з iмi разам... Такая ўжо сямейная iдылiя... Што мне рабiць? Падышла да iх i давай гаварыць з Жэнем... пра палiтыку. Няхай усе бачаць: гэта вельмi й вельмi маё!
    Няўжо Iрына ўвайшла ў правы, жорсткiя правы законнай палюбоўнiцы? I чым болей перашкод, тым весялей яна рызыкуе, амаль адчуваючы патрэбу пераадольвання, як у спорце? Пярэчыць Iрыне, павучаць? У яе становiшчы? Чэся маўчала.
    Госця заспяшалася, хутка пайшла, маладая, уся ў белым, недаткняльная. Як толькi зачынiлiся дзверы, Чэсю ахапiла невядомая дагэтуль пачуццё ўзрушанасцi, нават цуд, быццам свежы вецер сарваў на людзях з ейнай сiвой галавы хустку. Кiдалася па пакоях, сiлiлася нешта сабе, як нямко, растлумачыць. Хацелася кiнуць гэты калавур у высокiм доме на пагорку, як на маяку, уцiснуцца ў жыццё, бы ў лясны гушчар, з Iрынiнай блытанiнай, супернiцтвам, спрэчкамi, выперадкамi, смехам, сварай... I каб з кветкамi ў руках... Свежы вецер у пакоях расчыняў шафу з нямодным адзеннем жанчыны, якая прыняла сваю сталасць дасцiпна, пакорна, бы пострыг у манашкi. Не хапала толькi, каб ляснуў першы пярун i вясновая навальнiца, разбiўшы падвойнае шкло на акне, вынесла з дому праз парог зiмовую шуму.
    Нарэшце Чэся зразумела, што мае нешта пiльна зрабiць – i старанна працерла ў пакоях люстэркi. Супакоiўшыся, падышла да акна. Вакол ляжаў снег, на пагорку ён заўсёды як свежы, бо тут намнога халадней, чым унiзе, на вулiцах. I нават калi ўдзень крыху раставала пад нагамi, то за ноч лужыны высмагалi, заставалiся адны пустыя сподачкi. На кроне старой яблынi гойдалiся, галёкалi малыя дзецi, яны заўсёды асядаюць на ёй перад самым прылётам птушак. Ужо ружавела, цвiла кара на вербах. Яна адчувала цеснату дрэў у скверы насупраць, быццам расхiнала iх сваiм плячом, стоячы разам. Ужо вечар спускаўся да людзей з неспадзявана галубовымi крыламi, праседзеўшы ў чаканнi ўвесь дзень на правадах чыста белым галубком.
    Вакол панавала вясна чакання.

кнiга

Адам Выгодскi

Вернасць зямлi

    Савелiй Жураўскi прачнуўся на досвiтку, спешна перакусiў, прыхапiў сякi-такi падмацунак на абед, засунуў яго ў кiшэню i цiха зачынiў знадворныя дзверы...
    Вось i машынны двор. Нiкога... Галоўнае – няма старшынi. А з iм Савелiю якраз i не хацелася сустракацца. Неўзабаве трактар загудзеў магутным маторам i мякка выкацiў за вароты.
    Памяць Савелiя чэпка занатавала ўражаннi ўчарашняга дня. Здаецца, не такая ўжо значная правiннасць, а на душы – трывожна, неспакойна. З душы нiбы змыла наплыў паўсядзённай мiтуснi. Унутры вiраваў пранiзлiвы вецер сумлення, наскрозь працiнаў.
    А ўчора... А ўчора яшчэ з ранiцы жонка пачала дакараць:
    – Усе людцы, як мурашкi, на сваiх участках корпаюцца... Бульбу капаюць. А табе няма калi...
    – Выкапаем i мы... Усё паробiм, Аксанка!
    Праз гадзiну недзе прыстараўся капалку i разараў-такi колькi барознаў. Трактар пакiнуў ля ўзмежжа. Узяўся таксама падбiраць раструшаную па ворыву бульбу. Жонка адно бедавала:
    – Такi няўрод сёлета... Можа, мяхоў сорак будзе, не болей.
    Ён надзiва сур’ёзна выбуркнуўся – запярэчыў:
    – Не сорак... Усяго толькi трыццаць дзевяць.
    Жонцы ягоны жарт, як заўсёды, не спадабаўся. Суседка, якая прыйшла дапамагчы iм, шматзначна пасмiхнулася. I Аксана не ўтрымала гнеў – пачала распiсваць нядбайнасць мужа ды скардзiцца на свой горкi лёс. Суседка ўступiлася за Савелiя:
    – Ды хопiць табе... Гаротнiца знайшлася. Эйш, раскудахталася. Не падабаецца Саўка – разводзься, чарняўка, жывi-кукуй, на Саўку плюй.
    – А што ён мне – вялiкая радасць?!. Дзецям нават яблык не прывязе, хоць кожны дзень мiма калгаснага сада ездзiць... Столькi яблыкаў прападае, а ён – праведнiк, не крадзе. Узяў бы мяшок ды хоць падалкаў назбiраў. Студэнты, вунь, крыху паабiралi – збiлi вяршкi... Летась палову яблыкаў зiмаваць пакiнулi. – Яна ўзяла пусты мех, прайшла да трактара i кiнула ў кабiну. – Сёння без яблыкаў не вяртайся!
    Вядома ж, Савелiй жончыну пагрозу ўсур’ёз не ўспрыняў, бо ведаў, што Аксана лямантуе больш па звычцы, каб паказаць сябе дужа спраўнай гаспадыняй. Увогуле ж – яны жылi няблага. А вось перад суседкай трэба зганьбiць мужа, паказаць яго недарэчным.
    Савелiй быў сумленны калгаснiк. Скажуць – робiць. Зрэшты, моўчкi падпарадкоўваўся не толькi жонцы, а i свайму начальству. Моўчкi ж i не згаджаўся з iмi. У асаблiва напружаныя перыяды, калi нават небу над калгаснымi палеткамi было горача ад людскiх клопатаў, дадому вяртаўся позна. I заўсёды адчуваў сябе як вiнаваты, бо сапраўды ён мала ўдзяляў увагi як сям’i, так i ўласнай гаспадарцы. Але ж – клапацiўся пра дзяцей: нёс i цукеркi, i пернiкi, кнiжкi купляў... А вось з калгаснага саду яблыкамi не хацеў iх частаваць – яшчэ нiколi не браў чужое. Не краў. Жонка падбiвае: чаму не ўзяць, калi дабро ўсё роўна прападае...
    Чарговы восеньскi дзень-працаўнiк спешна заканчваў свае апошнiя справы. Бралася на вечар. З лесу выткнуўся лось. Прайшоўся па канюшынiшчы. Стаў, агледзеўся i пачаў скубцi траву.
    Выбоiстая прасёлкавая дарога гублялася ў вечаровай заценi калгаснага саду. Трактар правым бокам рэзка запаў у каляiну. Да ног Савелiя скацiўся скручаны ў трубку мех... Вырулiў трактар на роўнае месца, спынiў.
    Не, ён зусiм i не збiраўся налаташыць поўны мех яблыкаў. Так, для адчэпу ад жонкi, каб не дакучала. Сакавiтыя, пругкiя антонаўкi глуха бухалi ў мех i паскрыпвалi там, нiбы новыя хромавыя боты. Толькi пачало бугрыцца дно ў мяху, як недзе зверху пачуўся цiхi свiст. Прыгледзеўся. На суседнiм радзе з густой вершалiны вытыркаўся зарослы чорнай шчэццю твар вядомага бражнiка Язэпа Канцавога. «Дык вунь яно што!.. Вось чые яблыкi ты на базары прадаеш!..» Язэп нечага ўстрывожана махнуў рукой i тут жа захiнуўся галлём i стаiўся. Савелiй з агiдай паглядзеў на свой мех. Яму стала не па сабе ад таго, што iронiя лёсу на нейкi момант зраўняла яго з Канцавым. «Ды не быць гэтаму!» – вырашыў ён i нагнуўся, каб высыпаць яблыкi, але тут жа ўчуў позаду нечые крокi, азiрнуўся. Старшыня!.. Iмгненна зразумеў усю недарэчнасць свайго становiшча. Хацелася ўцячы, правалiцца скрозь зямлю. Адчуў, як гарачая хваля сораму прылiла да твару. Мех выслiзнуў з рук. Ногi нiбы хто ўблытаў у каляна-шэрхлую, пажухлую траву.
    – Не чакаў я ад вас, Савелiй... – цiха, нязлосна сказаў старшыня. – Лепшы механiзатар – i таксама злодзей. Як гэта разумець?
    – Так i разумейце... Нiколi такога са мной не было, а вось жа, бачыце?.. Жонка надавумела, а я i рад старацца...
    – А свой розум дзе? – строга спытаў старшыня.
    – У Аксаны пад пятой... – Савелiй паспрабаваў звесцi размову на жарт, але жарту, адчуў, не атрымалася: у такiм нявызначана-бязважкiм становiшчы ён яшчэ нiколi не быў.
    Калi «газiк» старшынi схаваўся за пагоркам, крыху апрытомнеў. У першую чаргу – iм апававала злосць на самога сябе: гэта ж так танна, лiчы, спляжыў свой аўтарытэт. Высыпаў яблыкi, шпурнуў мех на дно прычэпа i рашуча накiраваўся да кабiны.
    – Пачакай... Пастой! – падбег да яго Язэп. – Я ж цябе папярэджваў, а ты не сцямiў... – Маленькi, худы, прыцiснуты напоўненым мехам так, што аж хiстала ў бакi, ён умольна глядзеў на Савелiя. – Дапамажы... Не стой – не шыла праглынуў, а ўсяго толькi ўтык атрымаў, гы-гы-гы... Прывыкай. У калгасе хто не крадзе, той турмы не мiне... Чуеш? Ты мяне да павароткi падкiнь. А я там – гародамi...
    Савелiю раптам здалося, што гэты варты жалю чалавек нагадвае зараз яго душу, на якую ўзвалiўся страшэнны цяжар.
    – Высыпай яблыкi! – прахрыпеў Савелiй.
    – Што-о?!! – крыва ўсмiхнуўся Яээп. – Чэсным прыкiдваешся?.. А сам ажно на трактары прыпёрся... Хто ж так крадзе?
    Савелiй сцiснуў кулакi, ледзь стрымлiваючы сябе, падступiўся да Язэпа i скавырнуў з яго спiны цяжар. Ухапiў мех i вытрусiў яблыкi, загадаў:
    – Iдзi пусты, без яблыкаў... На цябе гледзячы, iншыя крадуць. I мяне, бачыш, чорт паблытаў.
    У душы Савелiя кiпела. Значыць, i ён такi ж, як i Язэп, нiкчэмец? Цяпер у людзей складзецца ўражанне, што сотнi гектараў узаранай iм зямлi – вынiк не шчырага хлебаробскага iмкнення, а ўсяго толькi прагнасць да нажывы. Няўжо так адразу, адным бязглуздым учынкам можна ўсё перакрэслiць?
    З парога яшчэ кiнуў ён пад ногi жонцы пусты мех, выгукнуў:
    – Першы i апошнi раз!.. Хто я цяпер, хто?!. Злодзей, хапуга!.. А ўсё з-за чаго?

   Запахла свежай раллёй. Восенню ад узаранай зямлi цягне цвiллю, сырасцю. Глеба нiбы страчвае сваю жыццёвую сiлу, пусцее. Вясной жа ралля дыхае нястрымнай прагай жыцця. Гэты водар, здаецца, убiрае ў сябе пах хлеба. Савелiй летуценна прыжмурыў вочы. У памяцi ўсплыў дзень, калi ў iм, Савелiю, выспела, нiбы колас, душа хлебароба. Працаваў ён тады на Мiнскiм трактарным. Заступаў у другую змену, таму ранiцой не спяшаўся i заспаў. Порсткi вясновы вецер-свавольнiк бразнуў форткай. Надзьмуў, як ветразь, фiранку i разам з рокатам трактара маладым пеўнем накiнуўся на ўскудлачаную галаву Савелiя. Хлопец умомант прачнуўся i падбег да акна. Адразу ж за сядзiбай пачыналася калгаснае поле. Глебу прыпляскала дажджамi, ад чаго поле так запарылася, што аж млела пад сонечным агнявеем... Юркi колавы трактарок спрытна варочаў плугамi цёпла-падатны гумусны пласт. Савелiй на ўсе грудзi ўдыхнуў пахi веснавой сельскай ранiцы i, апынуўшыся ў iх палоне, упершыню да болю востра адчуў кроўную роднасць з дарагiмi сэрцу мясцiнамi. Ён толькi падумаў сесцi за руль трактара, як далонi яго заказытала, а ногi нiбы адчулi рычагi счаплення i тормаза. Хутка адзеўся i, радасна размахваючы рукамi, пабег наўздагон трактару. З кабiны высунуўся ўстрывожаны скуласты твар Максiмыча, старога механiзатара.
    – Што здарылася?
    – Дайце праехаць круг-другi! – У вачах Савелiя свяцiлася нецярпенне, нястрымная апантанасць.
    – Цьфу ты! А я падумаў... Не развучыўся?
    – Што вы – усё помню!
    – Тады залазь... Я тым часам паснедаю. – Максiмыч зняў з кручка кiрзавую сумку, цяжка вылез з кабiны, пастаяў колькi часу i падумаў: «Бач, поле паклiкала... I, вiдаць, сур’ёзна».

Успамiны аслабiлi супярэчнасцi ўчарашняга дня. А сённяшнi – толькi пачынаўся. Савелiй акiнуў вокам узаранае поле i падумаў: «Яно павiнна мне верыць...»

Град над полем

    Паваротак трапiўся надзвычай пагоркавы. Стары «ўазiк» толькi паспяваў адсапцiся на пакатым схiле, як зноў пачынаў высiльвацца, адольваючы круты растоўчаны пад’ём. Паабапал палявой дарогi, што шарэла троху ўпластаваным пасля нядаўняга дажджу пылам, буйна вiравала налiтая сонцам канюшына. Легкавiк правальваўся ў прарэху залацiста-зыркага зыбу, калываўся, i здалёк быў падобны на каротка-тупаносае судзёнца. Не баркас – хай кацярок. Але i яму хапала ўзлёту. I ў яго быў свой дзевяты вал.
    Палi калгаса iмя Арджанiкiдзе наўздзiў узгоркавыя. Як звычайна, наезджаных дарог падчас уборачнай запаркi трымацца не выпадае. Шыбуе хто як – i ўсе напрасткi. Абы хутчэй – на аб’езд няма часу. Дый палiва дарагое...
    Галоўны аграном Аляксандр Васiльевiч Палазкоў штодня праводзiць на калгасным палетку не менш як па адзiнаццаць гадзiн. Не было б то лета. Трэба ўсюды паспець. Праверыць, удакладнiць, уладкаваць... Часам, здавалася б, немагчымае. Бывае, што ён свайму цягавiта-слухмянаму «чатырохколаваму каняку» не-не дый кiне ў думках: «Не маеш права капрызiць... Не час!»
    На выбоiнах трэсла. I кiроўца злаваўся... Наракаў на дарогу. Хаця – прычына ягонай узрушанасцi не ў дарозе. Ён гэта ведаў добра. Другое тут – травы перастойвалi. I ўсё з-за непагоды. I цяпер над палеткам ледзь не ўскiпваў млосны знясiльваючы прыпар. Наспяваў дождж.
    А ўчора сенажаць наведалi «госцi». Правяраючыя. Упраўленцы... Шустрыя прэспадборшчыкi спрытна падхоплiвалi зранку падварушаныя валкi. Прасавалi... Звязвалi... Выштурхвалi цюкi на колкае ржышча.
    Правяраючыя раз-пораз схiлялiся над цюкамi. Мацалi. Круцiлi галовамi.
    – Сыраватае сянцо...
    – Не будзе ляжаць...
    – Я гарантую захаванасць, – гарачыўся аграном i тут жа спрабаваў апраўдацца: – Былi б усе тры касiлкi спраўныя... Што гаварыць – з трох ледзь адну сабралi.
    – Пры чым тут касiлкi?.. Цюкаваць сена распарадзiўся ты?
    – А што – няхай згнiе тут?.. – Аляксандр Васiльевiч сумеўся. – Так, я распарадзiўся – мне i адказваць.
    – Вось дык логiка!
    – Думаць, круцiцца трэба. Сабе, нябось, назапасiў?.. Сухенькага.
    Аляксандр Васiльевiч змоўчаў. Але падумаў: «Вядома ж, сабе мог... Ды як потым людзям у вочы глядзець?»
    – Летась вы ўдосталь кармоў нарыхтавалi. Завалiся! У перадавiках апынулiся. Усiм раёнам... I ўсё роўна худоба ледзь да вясны дацягнула.
    – Не дапусцiм нядбайства!
    Аляксандр Васiльевiч стоена пасмiхнуўся: «Упраўленцы прэмiй не адхапiлi б, калi б у вярхах раён не заўважылi... Ага, сумленне заела!.. Хм, не дапусцiм... У выпадку чаго, дык на iм, Палазкове, адыграюцца: як жа – папярэджвалi!»
    Пад’ём быў стромы й працяглы. Нарэшце акрэслiўся край далёкага поля... На мяжы небасхiлу i зямлi гойдалася хвалiстая брынь нагрэтага паветра. Хмары раслi. Увачавiдкi змрачнелi. «Недасушыў, кажаце?» – усё не ўцiхамiрваўся Аляксандр Васiльевiч. Паўнаваты, вясёлы твар яго быў асветлены рахманай усмешкай, за якой, бы за шырмай, хавалася ў глыбiнi вачэй утрапёна-жывая, з непасрэднай хiтрынкай сялянская кемнасць.
    Злосцi ён не трымаў на ўчарашнiх «вiзiцёраў». Даймала адно няёмкасць. I чаму ён стаў апраўдвацца?.. Няўжо меней за iх адукаваны? Балазе, спасцiгнуў агранамiю грунтоўна: тэхнiкум, акадэмiя. Веды замацаваныя шматгадовым вопытам: брыгадзiр, насенневод, галоўны аграном. Не давяраюць? Няма падстаў. Справа, вiдаць, не ў гэтым... Упраўленцы – апякуюць, ушчуваюць. Выконваюць загады сваiх начальнiкаў. Гэта – iх хлеб надзённы. Яны – дарадчыкi, а больш правiльна – наглядчыкi... А хто ж мы? Няўжо самi не можам праявiць сваю гаспадарлiвасць?
    Аляксандр Васiльевiч нервова цепнуў плячыма. Ён разумеў – тэхнiчная, фiнансавая, матэрыяльная немач калгасаў звязвае рукi. Дзе шукаць выйсця i цi ёсць яно? Можа, ударыцца ў прыватызацыю? Разгарнуць фермерства? Як у замежжы. Дык там аб фермерах клопат агульны. Дзяржаўны. Там фермер не толькi пад заданне атрымлiвае сродкi. Спаўна. Але i на расшырэнне вытворчасцi. Кампенсуюцца страты ад няўродаў, стыхiйных бедстваў. У замежных фермераў – сучасная матэрыяльная, навуковая i тэхнiчная базы. I тым не менш – iмкнуцца аб’яднацца. Каб знiзiць сабекошт прадукцыi, зменшыць выдаткi. Павысiць прадукцыйнасць працы! Уласна, фермер там не адзiнокi, у нас жа – сам-насам, бы круглы сiрата, атулены адно сваiмi бядотамi.
    Фермерства... Знайшлi, як кажуць, тапор пад лаўкай – розуму шмат не трэба, каб расцягнуць калгасы па прыватнiцкiх завулках. Каму ўдалося ўхапiць за бясцэнак тэхнiку, хто ўлучыў атрымаць больш-менш урадлiвы кавалак зямлi – тыя сёння ў выйгрышы. Але ж i тэхнiка не вечная. I зямля без належнай апрацоўкi ды севазвароту абястлушчваецца, гiбее. Сёння толькi адзiнкi паспяхова вядуць гаспадарку. А астатнiя?.. Скупяць iх землi багатыя дзялкi. I што ж? Селянiну зноў дарога ў батракi?
    Памыляецеся, панове! Не той час – селянiна ў прыватнiцкi хамут сiлком не ўцiснеш, бо даўно зразумеў, што няма ўжо ў нашым грамадстве нi надта разумных людзей, як, зрэшты, i надта дурных. Ёсць толькi болей i меней iнфармаваныя. Адукаваны чалавек, якi валодае значнай iнфармацыяй, карыстаецца ў сваёй працоўнай дзейнасцi сучаснымi навуковымi распрацоўкамi, смялей iдзе на эксперыменты. Неадукаваны – спадзяецца больш на жыццёвы вопыт сваiх папярэднiкаў, чым на свой. I селянiн таксама хоча быць iнфармаваным чалавекам. Ва ўсiх кiрунках. А для гэтага патрэбны свабодны час. Не толькi паспаць. Належна адпачыць. Час не толькi на вучобу, але i самаадукацыю. А гэтаму якраз i спрыяе калектыўная, добра механiзаваная гаспадарка. Хутарская, прымiтыўна-аднаасобнiцкая канула ў нябыт.
    Трэба прызнаць, што i да так званай гарбачоўскай перабудовы ў калгасах было нямала «лайдакоў». Маўляў, ураўнiлаўка спарадзiла. Сапраўды, чалавек выкладваецца тады, калi мае магчымасць зарабiць. А ўсё-ткi – гэта былi не зусiм i лайдакi. Людзi жылi ў адзiным калектыве, хоць, праўда, карысцi з iх калгасу анiякай не было. Аднак жа ўсе яны, як нi дзiўна, мелi такi-сякi пражытачны мiнiмум. Нехта нечым гандляваў, той-сёй займаўся сезонным адыходнiцтвам. Ставала, вядома, i такiх, хто проста сядзеў на карку ў сваiх бацькоў. Хай сабе i часова, бо сапраўды каму рупiць выкладвацца, як кажуць, адно за паядай...
    Што б там нi казалi, а селянiна спаконвеку кормiць зямля родная. I зрывацца з яе – самае што нi ёсць самагубства. Фiзiчная i духоўная смерць. Так, урбанiзацыя «паглынае» пэўную колькасць вяскоўцаў. Але ж усяму ёсць мера. Колькi нi будуй новых гарадоў, толькi ж без моцнай вёскi гораду не выжыць. Дык не ж – дадумалiся, разумнiкi, прадаваць зямлю замежным панам!.. Нiшто сабе выйсце – запусцi «казла-таўстасума» ва ўласны агарод, стой, склаўшы рукi, ды пацяшайся: «Скубi, набрыда, нашу патраўку, гарцуй i спачывай. А мы будзем клапацiцца пра твой ненаедны трыбух!»
    Ну хiба ж не так? Што ад нас iншаземцам трэба?.. Каб захапiлiся аднаўленнем колiшняй хутарской сiстэмы? Той-сёй з навуковых ашавуркаў пра Сталыпiна ўспомнiў – тагачасная, маўляў, Расiя збывала лiшкi масла ды хлеба не толькi суседзям-еўрапейцам, але i ў Англiю... Наваяўленыя прарокi ў адзiн голас патрабуюць павярнуць кола гiсторыi назад. I толькi дзеля таго, каб адлучыць селянiна ад супольнай працы, ад высокаэфектыўнага гаспадарання. Нябось убачылi, што ён нарэшце такi прыстасаваўся i да калгасаў, стаў жыць заможна, на легкавiку ўласным раскатвае па Еўропе, эстрадныя зоркi зачасцiлi ў калгасныя палацы з канцэртамi... То ў пельку яго! Зноў на выселкi балотныя, у камарэчу i глушыню. I пакуль ён будзе абжываць свой «новы кут» – тым часам замежыя «дабрадзеi» запрудзяць прывазнымi таварамi наш рынак. Айчынная ж вытворчасць згорнецца. Голымi рукамi возьмуць!
    Дык вось, зямлю трэба не «новым беларусам» збываць, а – прыватызаваць, аддаць у вечнае карыстанне калгасам! Тым самым сялянам, хто жыве на гэтай зямлi, хто на ёй працуе! Вядома ж, i прадукцыя, вырашчаная сялянамi, будзе тады не проста дзяржаўнай, безаблiчна агульнай, а менавiта калгаснай! I за бясцэнак дзяржава ўжо анiчога ў калгасе не возьме – дыктат яе скончыцца. А гэта значыць, што i патаргавацца можна!
    ...Цемрадзь насунулася раптоўна. Хоць фары ўключай. Набрынялая вiльгаццю хмара, бы гiганцкая пераспелая слiва, прыкметна знiжаючыся, цяжка плыла над лесам. Вось яна раз кранулася пiльчатых макушак елак, другi. I нейкая з iх усё ж успарола-такi разбусянелы трыбух!.. Хлынуў пралiўны дождж. Тут жа аглушальна грымнула! Здрыганулася наваколле.
    «Недзе смальнула», – падумаў Аляксандр Васiльевiч, збавiў газ i прыпынiў машыну. Застукаў па брызентавай дахоўцы й капоце град. Барабанiла часта i напорыста-хвостка, нiбыта над лесам толькi што разляцеўся ўшчэнт крыгападобны айсберг.
    Апаноўваў неспакой. Стыхiя ўражвала, гняла. Здаецца, нейкая жывая, варухлiва-белая здань стала нiбыта сцiскаць машыну, курочыць, i ён паспяшаўся зноў запусцiць матор – вымкнуў з абцужнай аблады й крута забраў направа.
    Нечакана з-за кустоўя высунуўся конь. Ён рэзка, з намаганнем выкiдваў ногi наперад. Быццам iмкнуўся заглыбiцца ў зямлю, ды, падобна, яму не ўдавалася прабiць капытамi дарогу. Услед за iм з мройвы суцэльна-ледзяной шчэцi выплыў воз сена. Ладны. Конь лiхаманкава паторгваў скурай – град бязлiтасна сцябаў ледзянымi бiзунамi... Вознiк зашыўся ў сена – тырчэла адно яго галава, акрытая лёгкай адзежынай.
    Аляксандр Васiльевiч спынiў машыну. Мiжволi падумалася: «Селянiн – родны брат каню... Акурат! Яго дубасiць град жыццёвага бязладдзя, няшчадна, настойлiва, а ён зацяў шыю ў хамут i цягне свой жыццёвы карагон, натужвае жылле, часам спатыкаецца на патырчаках, падае, тут жа падхоплiваецца i, не адсопшыся, прастуе далей... Гм, i чаму чалавек не траваядны? Назапасiў стог сена – i досыць. Але ж – не!.. Было б выгрызена ўсё, да апошняга калiўка. Жывёлы пагiнулi б... Чалавек! Ён так усё арганiзаваў, так унармаваў, што нават павучок i той яму служыць... Але ж – чаму ён такi недарэка, чалавек? Ну няўжо цяжка ўладкаваць сваю ўласную жытку?... Крыўдна. Няма канчатковага, галоўнага арыенцiру. Куды iдзём?.. Зусiм нядаўна шыбавалi з недаспелага – у саспелы камунiзм... Цяпер вось няпэўна, з бояззю пагаворваем пра грамадства сацыяльнай справядлiвасцi. Не тупаем – на месцы стаiм. Каторы год. Бо ўжо абрыдлi эксперыменты. Цi не досыць?!. Канешне ж, досыць. Сацыялiзм з капiталiзмам скрыжаваць нельга. Як казу з ваўком!
    Трэба выйсцi з цямрэчы. Вызначыцца. Даць людзям перспектыву. Надзею.
    ...Град пранёсся iмгненна, быццам табун шалёна-дзiкiх коней.

   Было ўжо за поўдзень. I ён прыгадаў, што яшчэ не снедаў. Паспяшаўся дамоў. Яго сустрэлi сыны. Ужо дарослыя. Ва ўсялякiм разе, так лiчаць яны самi. Старэйшы, Вiталь, збiраецца ў восьмы клас. Саша – у сёмы. Абодва трызняць прафесiяй бацькi. Далася яна iм. Спрабаваў адгаварыць. Дзе там – стаяць на сваiм. Калi шчыра, дык ён ганарыцца сынамi за такi выбар, бо няма пачэсней занятку, як служыць зямлi. Любiць яе. Шчыраваць на ёй...
    Аграном! Нiхто не пераканае яго ў адваротным – гэтая прафесiя будзе заўсёды прэстыжнай. I разам з тым – клопатнай...
    Сам лёс наканаваў Аляксандру Васiльевiчу гэтыя мясцiны. Трэба ж – прыкiпеў да iх. З людзьмi зжыўся... Хлопец з вёскi Клiн, што ў Шклоўскiм раёне, сабраўся жанiцца. Паехаў з суджанай па фату ажно ў Мiнск. Аўтобус спынiўся ля Кургана Славы. Выйшлi. Агледзелiся. Дужа ж вёска суседняя прыглянулася...
    Цёпла прыняў iх тадышнi старшыня калгаса Антон Вiкенцьевiч Казлоўскi. На першым часе ўладкавалiся ў сямейным iнтэрнаце. Праз нейкi час атрымалi асобную кватэру. З выгодамi-зручнасцямi. Жывi й радуйся...
    Пасвятлелi аблокi. Узвяселеныя думкi вярнулi тым часам Аляксандру Васiльевiчу Палазкову i пэўны настрой. Ну не стане ж ён перажываць-маркоцiцца з таго, што град пасiцiў троху лапушыстае лiсце капусты ды пасек асобныя былкi кропу i салаты.

Крыўда

    Захар Максiмавiч даўно не затрымлiваўся так пры люстэрку, але сёння ён доўга падкручваў кончыкi будзёнаўскiх вусоў, прыгладжваў набак сiвыя валасы на прыкметна палыселай галаве. Прычапурваўся нездарма – прычына таму важная: у калгасе адбудзецца ўрачысты сход. Чалавек хоць i на пенсii, аднак жа склаўшы рукi не сядзiць. I трэба меркаваць, што i пра яго, лепшага конюха ў калгасе, помняць. Усё ж, як нi кажы, а працаўнiк ён не горшы за астатнiх. Якiя былi да яго конi ў гаспадарцы?.. Адно гора, асаблiва пасля зiмы – рэбры ды скура. А цяпер?.. Не наглядзецца, як лялькi: сытыя, уходжаныя. Ну так. Ён, уласна, адразу ўзяў старшыню ў абарот, заявiў:
    – Вядома ж, наш век – механiзацыi век, але i пра коней не варта забываць, бо яны пакуль яшчэ людзям патрэбныя... А людзей паважаць трэба!
    Вось, прыкладна, гэтак i пачыналася ўсё...
    – Матрона! – паклiкаў жонку Захар Максiмавiч. – Нясi пiнжак...
    Тоўстая, з шырокiм i надзiва спакойным тварам бабуля прынесла апратку i паспрабавала дапамагчы старому адзецца, як той адступiўся ўбок, працадзiў скрозь два ацалелыя зубы-пярэднiкi:
    – Я табе не якi-небудзь небарака... Я працоўны чалавек. I яшчэ доўга ўдарнiчаць буду. Так што, прашу, не глядзець на мяне, як на нямоглага – сам апрануся, без памагатых... Глядзi за сабой, не папускайся, а то i разлюбiць магу... Хе-хе-хе.
    Клуб шумеў, як вулей. Стары ўсеўся на трэцiм радзе. Ён высака трымаў галаву, плечы таксама раcправiў. Са спiны паглядзець – маладзёнак, зух. Слухаў даклад старшынi ўважлiва i ажно плячыма пацепваў, калi той гаварыў пра дасягненнi калгаса. Прыемна было ўсведамляць, што i яго, Захараў, уклад тут ёсць таксама...
    Старшыня калгаса скончыў прамову. Выйшаў за трыбуну яго намеснiк i стаў называць па спiсу прозвiшчы лепшых калгаснiкаў, якiя, вядома ж, падлягалi ўзнагародзе. I па меры таго, як змяншаўся гэты спiс, усё нiжэй i нiжэй схiлялася сiвая галава ветэрана калгаса. «Не ўспомнiлi...» – з горыччу адзначыў Захар Максiмавiч. Ён сядзеў блiзка да дзвярэй i, калi закончыўся сход, у лiку першых выйшаў з клуба i няспешна пабрыў у вячэрнiм паўзмроку дахаты.
    – Усё, хопiць!.. – яшчэ з парога выгукнуў ён. – Хопiць...
    Жонка як не трухам падбегла да яго, занепакоена спытала:
    – Хто цябе так пакрыўдзiў?
    – Не заўважылi мяне... Нiкому я непатрэбны.
    – Ты гэта што кажаш, Захарка?.. Як гэта – нiкому? I мне таксама?
    – Нiкому... Чуеш? Мне брыгадзiрка сказала, што атрымаю транзiстар... Стары пень, узрадаваўся. Знацца, гэты наш таўстун, сакратар парцейны, транзiстар каму iншаму ўзучыць, га?.. Лiзуну якому, хто дагаджаць умее... Ну хто я такi, Захар? Стары трухляк дый годзе.
    Захар Максiмавiч напiсаў заяву аб звальненнi, але панёс яе не сам, а ўпрасiў гэтае зрабiць сваю жонку. Тая аддала паперку ў рукi старшынi, i, калi заява была iм прачытана, якраз увалiўся ў кабiнет яго намеснiк. Ён, калi браў з рук старшынi паперку, дык ажно скалануўся – быццам яго апякло. Прачытаў i тут жа затараторыў:
    – Прычына ўстаноўлена... Люська, машынiстка, пры перадруку выпадкова прапусцiла прозвiшча конюха... Я недаглядзеў... А калi шчыра – падумаў, што ты сам яго выкраслiў... Даруй, Iванавiч, але меў такi грэх – падумаў...
    – Дзе транзiстар? – строга спытаў старшыня, хаваючы ў нагрудную кiшэню паперку-заяву.
    – У маiм сейфе...
    – Нясi... Давядзецца мне самому вiнавацiцца перад Захарам Максiмавiчам.
    Старшыня як нi ўгаворваў Захарыху сесцi ў яго легкавiк, але не даў рады – паехаў адзiн.
    Калi ты селянiн...
    Вёска прачынаецца на досвiтку. Яе будзяць званочкi-клопаты. Асаблiва стае iх, гучна-брынклiвых, патрабавальна-заходзiстых, восенню.
    Падвор’е майго суседа Антона Вольскага абуджаецца перш-наперш намаганнямi ягонай жонкi Алены, неспакойна-руплiвай жанчыны, дбайнай i нястомнай.
    Каровак падаiць трэба. На пашу выправiць... Яна не вельмi тузае мужа – спагадае, як звычайна. Хай часiнку якую адпачне. Лiшнюю. За дзень жа за рулём удосталь натомiцца – дай-ка столькi часу вытрымаць у адной позе (нi ўстаць, нi прылегчы), ды яшчэ пiльным быць... I на сонцы напячэцца, i пылу наглытаецца... Цi то – на камбайне, цi як цяпер – на трактары.
    Гулка дзвынкнулi дзверы. На ганак няспешна выйшаў сам гаспадар. Не атлетычнага складу, але вышэй сярэдняга росту. Iльняна-жытнёвага колеру валасы... Выраз твару спалучае дабрыню i мужнасць. Нават у стоме, у дрэнным настроi.
    Жыццё iмчыць... На яго лiчыльнiку пяцьдзесят. Знешне – яшчэ бадай што маладзёнак. Не па гадах рухавы, энергiчны.
    Пры сустрэчы звычайна мы перакiдваемся колькiмi словамi. Вось i гэты раз:
    – Вiтаю, Антон!
    – О-о!.. Здарова, сусед! – Тым часам ён накiроўваецца да хлява. Мiнае дабротны гараж. Да «ператрусу» пабудаваў. А вось машыну так i не набыў – зжэрла iнфляцыя зберажэннi. Чалавек не разгубiўся – вымураваў у гаражы склеп, дзе i бульба добра захоўваецца, i саленне-варэнне. Прыпынiўся ля гаража, выгукнуў: – Бач!.. Гляну на гэты помнiк перабудовы – у Бога-маць Горбi крыць хочацца... Гэта ж такi Саюз развалiў... Скулле яму на самым нязручным месцы!
    Галоўны ранiшнi клопат Антона – вывесцi на папас цялят. Яшу i Машу. Абодвух навязвае на доўгую вяроўку. Дзеля гэтага адзiн канец яе раздвоены на ланцугi з зашчэмамi. На другiм жа – завостраны шворан. I цяпер вось – выпусцiў цялятак з хлява ўжо навязанымi, тыя ўподбрыкi выбеглi на вулiцу. Шворан цягнецца па асфальце, пазвоньвае. Гаспадар ухапiўся за сярэдзiну вяроўкi – стрымлiвае цялят, укормлена-рослых, дужых. Яны цягнуць, i ён адчайна ўпiраецца нагамi, жартуе:
    – Iванавiч, хочаш пагаварыць – хапайся за шворан... Удвух, можа, здужаем, га? – Сусед яўна задаволены маладняком.
    Не сказаць, каб вельмi й даймалi цяляты гаспадара цi гаспадыню. Выган – побач. Толькi скацiцца з пагорка. Увогуле ж – Мiкалаевiчы (новы пасёлак) размешчаны зручна. Бадай, як i астатнiя вёскi калгаса «Ленiнскi шлях» – Загор’е, Забалоцце. Побач з iмi – чыгунка, аўтастрада... Гэта i добра. I – не вельмi: дзень i ноч над аўтастрадай вiруюць каўтуны выхлапных газаў – атрута самая што нi ёсць. Уздзейнiчае i на чалавека. I на акаляючую раслiннасць. Канешне ж, пасёлак мае больш значную адметнасць – ад яго найблiжэй да возера, якое ўяўляе сабой своеасаблiвы прытулак душы, аазiс чысцiнi.
    Антон вярнуўся з поплава i яшчэ колькi часу ўходжваўся па гаспадарцы. Падсiлкаваўся... Меркаваў хутка быць дома. Гной ад фермы вывезцi нядоўга. Да абеду ўправiцца. А там – зерне трэба змалоць...
    Паспяшаўся на механiчны двор. У пакойчыку, дзе занараджвалi механiзатараў, было нягуста. Сарвiлiн, iнжынер па машынна-трактарным парку, нервова круцiў у руках Антонаву пуцёўку.
    – На камбайн сёння, – сказаў ён наўздзiў рашуча. – Насенную канюшыну, пакуль не задажджыла, абмалацiць трэба. Петрулевiч на рамонце... Канюшык грэчку дабiвае... Так што – як у той песнi: на табе сышоўся клiнам свет.
    – А як жа гной?
    – Другога паставiм... Сядзе на твой трактар.
    – Не-е!
    – На дзень-два трэба ўступiць!
    – Па руках пойдзе – даб’юць... Майму трактару ўжо дзесяць гадоў.
    – Эйш, прысвоiў... Нешта я не помню, калi ты яго выкупiў.
    – Такi ж самы, вунь, даўно пад плотам ржавее...
    – Ды зразумей ты: спраўныя трактары на пальцах адной рукi пералiчыць можна!
    – Тады ўпiсвай у маю пуцёўку i вывазку гною.
    – У пяць ранiцы ўставаць давядзецца...
    – Нiчога, спраўлюся.
    Антон Вольскi адным з першых у калгасе асядлаў трактар Т-150. Энерганасычаны. Шыроказахопным агрэгатам пуцёўку ў жыццё даў. З трыма сеялкамi ў счэпе ўпраўляўся. Роўных на сяўбе не меў. Дый на жнiве не адзiн год у перадавiках значыўся.
    У яго, як i ў кожнага майстра, свой почырк. Адметны. Да тэхнiкi ставiцца паважлiва. Шануе. Своечасова i змажа, i што трэба падкруцiць... Зраднiўся з Т-150. Праўда, гэты, цяперашнi, ужо другi па лiку. I ўсяго толькi. Не шмат, калi ўлiчыць, што працоўны стаж механiзатара шырокага профiлю недзе ўжо за трыццаць гадоў.
    Вядома ж, i канюшыну ён змалацiў, i гной у поле вывез. Зацемна ўставаў, зацемна вяртаўся дамоў.
    Недзе адразу пасля ўборачнай мы шчыра, без спеху пагутарылi. Я пацiкавiўся:
    – Вось ты, Антон, пашчыраваў, як нямногiя. А што маеш?
    – Маю тое, што зарабiў... Ды плюс – натуральная аплата.
    – Значыць, не ў крыўдзе на калгас?
    – Я да працы прагны... Якая ж тут крыўда? Было б што рабiць.
    – Скардзяцца, што цяжка. Заробкi малыя.
    – А дзе сёння лёгка?.. Калi я селянiн – сапраўдны селянiн, то мушу жыць бязбедна. Iначай – грош мне цана. Ну, скажам, нехта там лiчыць сябе вясковым iнтэлiгентам, не мае на сваiм падвор’i нiякай жыўнасцi, не кажучы пра карову ды свiнчука, дык дзе ж такому бэйтуху са мной раўняцца?.. А во няхай-ка, як хоць бы й я, дзве кароўкi займеў, цялятак, свiней, гусак... Ды раз перазiмаваў з такой хеўрай, другi, не даў нiводнаму свайму ўтрыманцу прапасцi з голаду – от я, дальбог, такога руплiўца адразу запаважаў бы... I цябе, Iванавiч, цаню... Ты – крэўны вясковец, хоць i вывучыўся на пiсарчука. Душой ты з намi. – Пасмiхнуўся. – Прызнацца, я з табой бачуся часцей, чым са старшынёй. От праўда.
    – Кажуць, старшыня ў вас мяккi... Не патрабавальны.
    – Сёння быць жорсткiм – не модна... Бесчалавечна караць людзей матэрыяльна, звальняць. Дый няма калi гэтым яму займацца. Старшыня вымушаны выбiваць грошы, палiва... На размовы з людзьмi ў яго проста няма часу. Таму з дысцыплiнай сапраўды праблемы... Парушальнiкам выгадна анархiя – iм лацьвей жыць з чужога мазаля... У мутнай вадзе карасёў лавiць ямчэй. Толькi адкуль iм быць, тым карасям, – звялiся!
    Антон Вольскi летась як след папрацаваў на сваiм трактары. Заняў шостае месца ў раёне. Увесь гнаёк пад караняплоды ў брыгадзе Мiкалаевiчы вывез ён. Адзiн. I ўраджай буракоў сабралi неблагi.
    Так, заўсёды трэба спадзявацца на лепшае. Аднак жа лепшы ад усiх спадзяванак той, калi чалавек спадзяецца найперш на самога сябе. Такi працаўнiк – надзея калектыву, яго сумленне.
    Як будзем жыць, суседзе?
    Вечарэла. Ужо вярталiся з пашы каровы, а Рыгор не паказваўся з хаты. Ён загадзя адчынiў вароты ў двор, каб карова сама зайшла ў хлеў. А яна – вялiкая, з прыгожымi рагамi – крыху пастаяла ля варот, пэўна, чакала, калi насустрач выйдзе гаспадар, затым працяжна рыкнула колькi разоў i ўсё ж такi пакiравала да хлява.
    Рыгор назiраў за ёй у акно. Яму не хацелася выходзiць з хаты, пакуль не ўцямнее, каб лiшнi раз не ўбачыць суседа, якi жыў насупраць i, як здавалася Рыгору, наўмысна доўга тупаў па двары, нiбы чакаў яго знарок, прагнуў сустрэчы. Бач, ён нават i статак саўгасны прыгнаў раней... З чаго б гэта?
    А ўласна, тое, пабачанае i пачутае колькi гадзiнаў назад, стаяла ў Рыгора перад вачыма, гучала-паўтаралася – хвалявала, не давала спакою...
    Ён выпадкова ўзбрыў на дападнае месца – трава бадай што перастаяла ўжо, трэба тэрмiнова касiць. Рака павярнула як бы назад, нiбы хацела вярнуцца да вытока, але тут жа вiхлянула ўбок, выструнiла рэчышча, зноў зрабiла зiгзаг дый папраставала далей. Утварылася доўгая i вузкая, падобная на цялячы язык, лука. Вядома ж, з касiлкай тут не развярнуцца, i трава засталася нечапанай. Густая, як шчотка, высокая i ядкая. Не якi там сiвец – медунiца напалову з дзiкай канюшынай ды дзе-нiдзе пракiдалiся кругловiны конскага шчаўя. Ад радасцi зацёхкала, як салавей, Рыгорава сэрца. I недзе праз гадзiну ён быў ужо тут з касой i бутляй бярозавiку, добра ўкiслага, смачнага. Ён так захапiўся касьбой, што апрача густых пракосаў-шнуроў нiчога больш i не бачыў перад сабой. На паўдзённую спёку таксама не зважаў, нават да бутлi з бярозавiкам прыкладваўся цi не двойчы – гарэў чалавек работай. Шчыраваў бесперастанку. За адпачынак былi яму тыя колькi хвiлiнаў, калi мянташыў касу.
    I ўсё ж спёка дастала – пот цурком цёк з-пад кепкi, кашуля прылiпла да спiны, i ён, калi ў чарговы раз скончыў пракос i апынуўся адзiн на адзiн з ракой, адкiнуў раптам касу ўбок, раздзеўся i з ходу шчыбоўтнуўся ў прыбярэжны вiр – нырцануў глыбока, i донны свяжак ураз схаладзiў яго, вярнуў бадзёрасць.
    Прыцемкам ужо скончыў касiць. Закурыў i гаспадарскiм вокам агледзеў пакос. Прыкiнуў: «Вазы два будзе... – Хацелася заспяваць, але стрымаўся. – Яшчэ столькi – i кароўка з сенам...» Пасядзеў нейкi час на беражку, зашпурнуў недапалак якраз у ямiнку, што ваўчком кружылася ў цэнтры вiракрута, падняўся i стаў разбiваць кассём троху падвялыя пракосы...
    Назаўтра, акурат апоўднi, ён выправiўся сушыць сена. Яшчэ здалёк запрыкмецiў скрай лукi, на ўзрэччы, свайго суседа. Захваляваўся, узбег на пагорак – аж на тым месцы, дзе касiў, пасвiўся статак саўгасных цялят. Прабегся лукой – пракосаў бадай што не было вiдаць: засталiся асобныя жмакi сена, разбэрсаныя i прыбiтыя капытамi да зямлi, аб’едкi...
    Рыгор нейкi час, як здранцвелы, стаяў у нерашучасцi, пасля вылаяўся i паволi пайшоў да суседа. Злосцi ў Рыгора не было, яму нават не хацелася размаўляць з iм. Але на душы раптам пуста зрабiлася, гола. I ён нечага ажно збаяўся гэтага свайго стану – адвёў вочы ўбок, каб не глядзець на суседа, бо адчуваў: гэта менавiта суседава душа такая, пустая i голая, i не трэба яму, Рыгору, нават i блiзка знацца з нiкчэмцам-панурам. Не, ён не шкадаваў сваёй працы – сорамна было за суседа, якога лiчыў да гэтага моманту чалавечным, з якiм гатовы быў падзялiцца, калi што, апошняй скарынкаю...
    – Ты чаму так зрабiў, Мiкола? – спытаў ён роспачна.
    Мiкола, кашчавы, з маленькiмi рухавымi вочкамi, як здалося Рыгору – п’янымi, адно ўхмыльнуўся. Рыгор чакаў адказу, нерваваўся. I той адказаў-такi:
    – У гэтай луцэ была мая трава... Я бярог яе, спялiў.
    – I забраў бы, калi твая... А ты – цялят пусцiў... Зглумiў, збаёдаў. Выходзiць, i сам не гам, i другому не дам. Ты, вось, аднарукi... Падзякаваў бы мне, што я паспяшаўся. Гатовае сена... Раздзялiлi б пасуседску, га?.. Якi ж ты гаспадар? Гарэлка да iнвалiдства давяла, свету белага не бачыў з кабiны трактара... Пустадомак!
    – Не трэба было касiць! – злосна выбуркнуўся Мiкола. – Папытаў бы ў мяне... Я пастух, ведаю дзе чыя трава.
    – Адкуль жа мне знаць, дзе чыя вотчына?!. – Рыгор не кiпеў злосцю – ён хутчэй быў здзiўлены абыякавасцю суседа, яго безгаспадарчасцю. – Ты – гультай... Таму i не цэнiш чалавечай працы. – Яму не хацелася ўжо нi павучаць суседа, нi лаяць. Зноў зазiрнуў таму ў вочы – два вострыя шыльцы – i не без трывогi спытаў: – Як будзем жыць далей, суседзе?..
    Танец на грацкоўi
    Магутны «Дон-1500» прыпынiўся на ўскрайку поля. З кабiны па прыступках няспешна спусцiўся хударлявы, сярэдняга росту камбайнер. Прымяў кiрзавiкамi фiялетава-ружовае, коратка зрэзанае грацкоўе... Зухавата ўскiнуў правую руку, тупнуў нагою раз, другi. Нарэшце па-залiхвацку ўдарыў даланёй па абцасе i нязграбна, але даволi ўпэўнена i часта пачаў выкiдваць каленцы. Чалавек танцаваў...
    Барвовы дыск сонца паволi асядаў за кудлатую, злёгку пазалочаную сонцам, чупрыну недалёкага бору.
    Механiзатар Iван Францавiч Петрулевiч сваiм летуценна-ўзнёслым танцам як бы паставiў «апошнюю кропку» на старонцы сёлетняй касавiцы.
    Ды скокi наваяўлены танцор гэтак жа нечакана скончыў, як i пачаў. Цяжка перавёў дых, дастаў цыгарэту, але так i не закурыў. Ён кiнуў позiрк у бок дарогi: а раптам хто заверне да яго, скажа добрае слова... Не, на шырокiм абшары грацкоўя нiкога больш не было. Паўзмрок пачынаў затушоўваць далягляд. З боку балацявiны цягнула прахалодай. Прызнацца, Iвану Францавiчу не хацелася пакiдаць поле. Ён усё роўна як нечага чакаў...
    А прыходзiлi несуцяшальныя думкi. Апошнiм часам яму вось так, аднаму, каторы ўжо год даводзiлася завяршаць жнiво. Раней жадаючых прыняць удзел у дажынках было нямала. Грэчкi больш як па 20 цэнтнераў намалочвалi з гектара!.. I канюшына радзiла, i ўсе культуры. Бо агранамiчную службу ўзначальваў сапраўдны майстар сваёй справы Мiхаiл Пятровiч Батоўскi. Здавалася, ён дняваў i начаваў у полi. Адно поле назвалi яго iмем... «А што цяпер?.. Дэфiцыт адказнасцi, сумлення». – Iван Францавiч цяжка ўздыхнуў.
    Грэчка i сёлета не надта ўрадзiла, зарасла пустазеллем, i знакамiтым камбайнерам, можна сказаць, не было дзе разгарнуцца. Петрулевiч узяўся адзiн управiцца. Ён, безумоўна, не шукаў асабiстай выгады. I ўсё зрабiў як след, па-гаспадарску: грэчку да калiва падабраў i вымалацiў. У вынiку – «нашкроб» больш за 30 тон. Як нi кажы, а ў неўрадлiвы год i гэта – здабытак. А пусцiлi б «шустрых», дык яны за якiя дзве гадзiны ўправiлiся б, затое i палову грэчкi ў поле ўтрамбавалi б. Няўдалай была i канюшына. Зноў жа – ахвотнiкаў з «масцiтых» убiраць не знайшлося. I гэтую нявыгадную работу выканаў ён, Iван Францавiч.
    Дзiўна – скончыў чалавек працу, паплясаў, а цяпер стаiць i крыўдуе на сваiх аднавяскоўцаў за тое, што нiбыта забылi пра яго, быццам апынуўся на нейкiм незаселеным востраве. I нiкому няма да яго справы... Не шануюць кiраўнiкi свайго лепшага механiзатара. Зрабiў – i ладна... Няйнакш палiва эканомяць. А можа – шкадобяць ужо i добрае слова, увагу?
    Iван Францавiч паволi падаўся быў да камбайна. Але ўспомнiў пра цыгарэту – адышоўся i закурыў. Тым часам яшчэ адзiн нядаўнi эпiзод усплыў ва ўзбуджанай памяцi. I тут – зноў-такi – зневажалася хлебаробская годнасць. Абед на поле прывезлi аўтобусам. Лепш i не трэба: сталоўка на колах. Да таго ж, прыгатавалi добры, наварысты боршч. Але вось хлеб... Ён быў сыры, з закальцам. I як тут не абурыцца:
    – Такi хлеб еўшы – язву нажывеш!..– Петрулевiч рэзка адсунуў ад сябе лусту хлеба з плыўка-вадкiм мякiшам – жывое цеста.
    – Хлябок свежанькi... А мякiш кволы таму, бо шчэ цёпленькi, – бессаромна пралепятала ў адказ паварыха.
    – На, паглядзi! – не на жарт усхадзiўся Iван Францавiч. Гэты раз ён больш рэзка папiхнуў тую самую лусту ў бок паварыхi, дадаў: – Сама еш... Бяры, ну!.. Адмовiшся – гiдоту гэтую сiлком у рот затаўку!
    I трэба было бачыць i чуць, што пасля гэтага пачалося. Маўляў, з хлеба здзекуецца, са святынi!.. Але ж здзек гэты быў учынены не iм, а тым пекарам, хто так бязглузда абышоўся з народным дабром.

   Iван Францавiч падняўся ў каб’iну. Супакойваючы, свяцiлiся агеньчыкi шчытка прыбораў. Нервовае напружанне спадала паступова. I ён не вельмi каб i спяшаўся. Калi ж вырулiў на гасцiнец, адчуў, што зноў душа яго пачынае спяваць. Якраз у гэты момант камбайн апярэдзiў шустры «козлiк» i спынiўся на ўзбочыне. З яго рупна выхапiўся механiк i махнуў рукой – даў знак спынiцца.
    Iван Францавiч на хвiлю прыпынiў камбайн, вызiрнуў з кабiны й не без гонару, урачыстасцi й нават выклiку – прагалёкаў:
    – Усё закончыў!.. Сёння ў мяне дажынкi... Гуляць буду ўсю ноч!
    У адказ – не пачуў нi слова. Механiк, пэўна, чакаў, што трактарыст спусцiцца да яго i раскажа ўсё як мае быць, даложыць. Аж – не: камбайн пасля рэзкай прагазоўкi рашуча рвануў з месца i на хуткасцi, як не ўпрыцiрку, прагрукацеў паўз машыну механiка.
    Кладкi дабрынi
    Не толькi лёсы людзей, але i вёсак непарыўна знiтоўвае час. Межы падзелу Загор’я, Забалоцця i Мiкалаевiч бадай што ўмоўныя. Калi жыццё першых дзвюх цячэ, лiчы, у адным вясковым рэчышчы, то жыццё ў трэцяй з iх, Мiкалаевiчах, мае i свой адметны выток, i свае берагi.
    Для тых, хто жыве на сярэдзiне вёскi, ёсць адна нязручнасць: далёка дабiрацца да гасцiнца. Хiба толькi напрасткi: па невялiкiм выгане, балацявiне, што патанае ў кустоўi, усцяж поля i цераз дзве мелiярацыйныя канавы, праз якiя перакiнуты кладкi. Хто iх паклаў? I чаму яны заўсёды ў добрым стане? Наўрад цi хто, ступаючы па iх, задумваўся аб гэтым. Але дзесьцi ў глыбiнi душы, хай падсвядома, быў удзячны таму, хто бескарыслiва паклапацiўся аб людзях. Учынак гэты, вядома ж, не маштабны па вынiках. Ды хiба чалавечнасць заўсёды павiнна праяўляцца ў матэрыялiзаваным эквiваленце?
    Ужо дзесяць гадоў Iван Антонавiч Капытка адмервае шлях напрасткi ад Мiкалаевiч да чыгуначнай станцыi, дзе ўладкаваўся манцёрам пуцi. Раней працаваў сувязiстам. Звычайна выходзiць з дому з паўгадзiнным запасам. Як сам тлумачыць: «Каб абмеркаваць з сябрамi жыццёвыя праблемы».
    I гэты раз ён раней выбраўся: яшчэ не было сямi гадзiн, а ўжо яго кiрзавiкi падмiналi траву на лугавiне, што адразу за агародамi. Крочыў няспешна... Кiнуў чэпкi позiрк пад ногi: «Здаецца, расы няма... Цi не дождж будзе?» Але ў дождж не верылася, бо сухмень ужо якi тыдзень панавала паўсюль.
    Поплаў канчаўся. Сцяжынка хавалася ў засенi крынiчлiвага кустоўя з гаманкiм ручвом пасярэдзiне. Праз яго перакiнутыя хiсткiя дошчачкi. Больш гразкiя мясцiны ўсланыя голлем. Гэта прыклаў свае гаспадарлiвыя рукi Iван Антонавiч. Ён любiць прыпыняцца тут у спёку. Адразу ж агортвае падбадзёрлiвая прахалода, а грудзi ўдыхаюць востра-гаючы настой балотнага шматквецця.
    Як толькi выйдзеш з кустоўя – сцяжыну перасякае мелiярацыйная канава. Даволi глыбокая. Яе берагi злучаюць дзве шырокiя шпалы, якiя аднойчы i завёз сюды Iван Антонавiч. Балазе, на чыгунцы гэтага «дабра» дастаткова.
    Iван Антонавiч на хвiлiнку прыпынiўся на кладцы, прыкiнуў: «Трэба яшчэ адну шпалу пакласцi. I поручнi не зашкодзiлi б...» Ён мiжволi прыгадаў, як дзён колькi таму гэтая кладка была кiмсьцi разбураная: шпалы валялiся на дне канавы. Няйнакш нехта з мясцовых гаспадарнiкаў пастараўся. Бо сцяжына, што пралягала па самаму ўскрайку тарфянога поля ўсцяж канавы, а месцамi нават i па самой броўцы, была заарана. Вядома ж – наўмысна. Маўляў, ёсць дарога, i няма чаго таптаць палетак. Што ж, гаспадарнiкi на колах: iм i ўкругаля можна...
    А ўвогуле ж – нешта нядобрае адбылося: зруйнавалi ўсе ранейшыя ўзбочныя дарогi, а новых не праклалi. Вось i блытаюцца людзi – тыя, хто не прывык гойсаць па наезджанай каляiне.
    А што ж узаранае тарфяное поле, якое праглынула сцяжынку? Спёка зрабiла яго часова амаль бясплодным. Здавалася, ператварыла глебу ў распалены попел, у якiм загiнула значная частка кiнутага зерня. Поле трымцела, быццам у гарачцы. Ад яго патыхала жарам i даўкiм нежыццёвым тлом. Усё жывое цягнулася да канавы, да вады.
   З цяжкасцю Iван Антонавiч узвалiў на плячо шпалу i паволi рушыў уверх па адхону. Няўзнак прыпаў вухам да шурпатай абачыны добра прагудроненай шпалы – i яму падалося, што чуе грукат колаў цягнiка, быццам у ракавiне – шум мора.
    – Ну во – i ты жывая, га?.. – прашаптаў Капытка. – Столькi цягнiкоў прагрукацела па табе... – казаў ён да шпалы, бы да жывой iстоты. – Тут адпачнеш... I паслужыш яшчэ.
    Па тарфяным ворыве, спатыкаючыся на няроўнасцях узбочыны канавы, Iван Антонавiч дабраўся да другой кладкi, што побач з гасцiнцам i возерам. З гэтай асаблiва шмат клопатаў: то паводка знясе, то нехта паломiць... Даводзiлася ўзводзiць «пераправу» зноў i зноў. Гэты раз змайстраваў надзейна: тры шпалы злучыў металiчнай лiштвай, замацаваўшы яе кастылямi.
    Iван Антонавiч нарэшце выбраўся на асфальт. Гучна затупацеў, каб збiць з ботаў паналiпаны торф, i падаўся ў бок чыгуначнай станцыi. Пачынаўся яго чарговы працоўны дзень.
    Тры вёскi злiлiся як бы ў адно цэлае. Нам жа, людзям, неабходна толькi перакiнуць кладкi дабрынi памiж душамi, каб выстаяць перад цяжкасцямi жыцця i застацца самiмi сабой.

кнiга

Змiцер Дзятко

Лабановiч i мы...

(Водгук душы)

    Шчыра скажу: разгарнуў я досыць тоўстую кнiгу трылогii Якуба Коласа без усялякага энтузiязму. «Гэта колькi ж часу, – думаў я, – давядзецца змарнаваць на вывучэнне чарговага твора з досыць невясёлай школьнай праграмы». З матэматычнай дакладнасцю падлiчыў колькасць вечароў, якiя вымушаны буду правесцi за чытвом удаўнелага ўжо фалiянта, i, паразважаўшы над атрыманай лiчбай, зразумеў, што ўсё ж такi мяне смела можна аднесцi да безнадзейных песiмiстаў.
    Амаль з горам напалову i з галаўным болем у адзiн з вечароў я прымусiў-такi сябе ўзяцца за кнiгу. Трэба заўважыць, увесь дзень перад гэтым у мяне не было настрою, таму палiчыў, што нялiшне будзе i вечар гэтак жа, з цяжарам на душы, «збайдыкаваць» .
    Старонка... Другая... Трэцяя... Паволi заглыбляюся ў тэкст. Неўзабаве пачынаю мала-памалу супакойвацца. Нарэшце i зусiм забываю пра ўсялякую драбязу, нейкiя там цяжкасцi ды турботы. Яшчэ колькi старонак – i я ўжо разам з Лабановiчам жыву бадай што адным жыццём... Як у цудоўнай дзiцячай казцы, акурат!
    Што сапраўды мяне зачаравала, дык гэта коласаўская мова! Здаецца, падбiрае аўтар даволi простыя i без усялякiх выкрутасаў словы, а выдаюць яны настолькi натуральна i пяшчотна, гучаць мiлагучна i ласкава, што мiжволi пачынаеш радавацца: не абы-хто, а Якуб Колас пiша! Уражваюць не столькi пейзаж з яго мясцовым каларытам, колькi тыя сцэны, дзе палешукi сутыкаюцца адно з адным на прасторах жыцця i разыходзяцца па ростанях духоўных стасункаў. Моўная стыхiя i паводзiны насельнiкаў сапраўды па-народнаму дасцiпнага высокамастацкага твора класiка тут наўздзiў псiхалагiчна дакладныя. Гэта i дае мне права без сумневу правесцi паралель памiж Якубам Коласам i Фёдарам Дастаеўскiм. Адразу вiдаць – блiзкiя па глыбокiм веданнi жыцця, два магутныя таленты азораны святлом аднаго i таго ж сонца, i ўзляцелi бадай цi не з гнязда адной i той жа Жар-Птушкi. Мне нават падумалася так: Якуб Колас шмат чаго ўзяў ад светапогляду Ф. Дастаеўскага, i па тым часе гэта лiчылася прагрэсiўным.
    А калi сур’ёзней – дык я ўвесь час, пакуль чытаў трылогiю «На ростанях», знаходзiў вялiкую масу падобных момантаў у жыццi аўтара i яго героя, Лабановiча. Так, Лабановiч – як ёсць сам Колас: i звычкi тыя ж, i тая ж звышчуллiвасць да чалавечага гора, i нераўнадушнае стаўленне да свайго роднага кутка. Якуб Колас менавiта як псiхолаг-пiсьменнiк роўны псiхолагу-пiсьменнiку Ф. Дастаеўскаму. Зрэшты, не толькi роўны, а блiзкi. I калi б Дастаеўскi меў магчымасць – а тым часам i жаданне! – працаваць на нiве сваёй Бацькаўшчыны, ды яшчэ ў роднай мове, беларуская лiтаратура наўрад цi замоўчвалася б так, як тое робiцца сёння. Але гэта ўжо iншая тэма...
    Прызнацца, найвялiкшую асалоду я атрымаў ад неўмiручых старонак коласаўскай прозы, дзе пiсьменнiк апавядае пра Ядвiсю. Так напiсаць аб крыштальнай чысцiнi пачуццяў маладых людзей, тагачасных iнтэлiгентаў-настаўнiкаў, мог толькi яўна закаханы чалавек. Канешне ж, такая дзяўчына была ў жыццi Канстанцiна Мiхайлавiча Мiцкевiча, стрэмкай зацяла яму сэрца. З таго ўсё ў вобразе Ядвiсi хвалюе i захапляе – як сваёй суладнасцю паводзiн з гармонiяй пачуццяў, так i надзiва супакаяльна-трапяткой шчырасцю. Ядвiся – бадай адзiны ў нашай лiтаратуры мастацкi вобраз, якi не мае сабе роўных!
    Каханне – каханнем... Без гэтага вялiкага пачуцця, вядома, i жыццё – не жыццё. Але, апрача ўсяго, стае ў нашым грамадстве i шмат якiх iншых надзённа-балючых праблем – як у галiнах культуры, палiтыкi, так i ў сельскай гаспадарцы i вытворча-прамысловым комплексе, станоўча вырашыць якiя змогуць толькi такiя вось, як Лабановiч, патрыёты, высокасвядомыя нацыянальныя дзеячы, хто заўсёды iмкнецца i знаходзiць адзiнамагчымую дарогу да праўды.
    Здавалася б, мара Лабановiча амаль што здзейснiлася, але наша краiна, стаўшы суверэннай, вольнай, неяк раптам рэзка хiснулася з адной крайнасцi ў другую... Хаця – калi ў нас рабiлася штось без памылак? Памыляўся, безумоўна, i колiшнi вясковы настаўнiк-рэвалюцыянер Лабановiч, памыляюцца i яго некаторыя сённяшнiя калегi, i менавiта з тых сейбiтаў разумнага i вечнага, хто спадзяецца «мiрна» суiснаваць мiж дабром i злом, застаючыся пры гэтым сляпым i глухiм у адносiнах як да роднае мовы, так i да ўсяго iншага, свайго, без чаго звацца беларусам бадай што непрыстойна.

Ярына Дашына

Лiхтар i зорачка

Казка аб сапраўдным каханнi

   Губляецца ноч у абдымках цемры, i, нiкому не патрэбная, блукае па начным горадзе, цалуе выпадковых прахожых, вялiзныя дахi дамоў цi даўгiя галiны дрэў, робячы iх падобнымi на нейкiх страшыдлаў. Але больш за ўсё ёй падабаецца заглядаць у запаленыя вокны дамоў. Прыпадаючы да шыбiны, яна прасочваецца ў кожную шчылiнку i з цiкавасцю назiрае за людзьмi.
    «Дзiвакi гэтыя людзi, – думала цемра. Яна ведала кожнае акно ў горадзе. – Вось тут жывуць муж i жонка. Кожны вечар ён (у цёплых каляровых шкарпэтках) сядзiць у глыбокiм крэсле i чытае газету, а яна – прасуе яго сарочкi. А ў той вось кватэры дажывае свой век адзiнокi стары. Напэўна, пiсьменнiк». Цемра бачыла, як ён падоўгу сядзiць за сталом i нешта пiша, а змрочнае святло яго лямпы гарыць да самага ранку.
    Iншы раз цемра наведвала сваiх знаёмых – Лiхтара i Зорачку. Зорачка была яшчэ зусiм маладая, пакуль не мела свайго iмя – вучоныя не заўважалi яе. А яна не крыўдзiлася, бо ў яе быў Лiхтар, яе каханы. Ён стаяў на самым ускрайку горада. Ужо гадоў мо з дваццаць свяцiў людзям. Яму не патрэбна была падзяка, бо ў яго была Зорачка.
    А цемра здзiўлялася iх каханню, нават у людзей, праз шкло вокнаў, яна не бачыла такой пяшчоты.
    На золку, калi ранак размалёўваў чырвонай фарбай тратуары i вулiцы горада, Зорачка i Лiхтар развiтвалiся. Яны не бачылiся да самага вечара. Але як толькi сонца хавалася ў цёмным бары за горадам, зноўку весела вiталi адно аднаго. Нiхто не мог перашкодзiць iх каханню: нi зiмовыя сцюжы, якiя заляплялi шкло лiхтара снегам, нi шэрыя хмары, што зацягвалi неба, нi халодны вецер, якi залятаў у iх горад.
    Аднойчы здарылася бяда: чалавек узяў камень i разбiў Лiхтар. Прыцемкам з’явiлася Зорачка i не пабачыла роднага святла на зямлi. Яна штовечар чакала свайго каханага, але яго ўсё не было. I пачала Зорачка цьмянець...
    Ад яе цудоўнага святла ўжо амаль нiчога не засталося. Аднойчы яна не вытрымала i кiнулася ўнiз, на зямлю... Людзi глядзелi ў неба на маленькую знiчку i паспешлiва загадвалi свае дробязныя жаданнi.
    Нiхто не ведаў, што на зямлi не засталося ўжо сапраўднага кахання.

в. Клейнiкi,
Брэсцкi р-н.