Мартын i Тэра

   Па нейкiх няўлоўных прыкметах Мартын адчуў наблiжэнне Радзiмы. Ён быў буслом-трохгодкам i не ведаў высокага сэнсу гэтага слова. Для яго Радзiмай было гняздо, у якiм ён з’явiўся на Божы свет, пазнаў сваiх бацьку i мацi.
   Блакiтнае, з хмурынкамi аблокаў неба – таксама Радзiма.
   Паветра, якое даверлiва падтрымала, калi ён, заплюшчыўшы вочы ад страху, расправiў крылы й зрабiў з буслянкi свой першы крок у бездань, а калi адкрыў iх i зразумеў, што ляцiць, яго ахапiла такое невыказнае пачуццё шчасця, якога не забудзе i ў свой смяротны час – гэта зноў жа была Радзiма.
   I невялiчкая вёсачка на Вiцебшчыне, куды кожную вясну цягнула яго незразумелая сiла – усё яна, яго Радзiма.
   Мартын глянуў унiз: у вялiкую раку, над якой клiн ляцеў два апошнiя днi, упадала маленькая рачулка, значыць хутка будзе канец доўгаму шляху. Ён упершыню ляцеў адзiн – старыя бацька з мацi засталiся на поўначы вялiкага кантынента, заселенага людзьмi з чорным колерам скуры. У бацькоў ужо не хапала сiл даляцець да Радзiмы... I вось – клiн рассыпаўся. Кожны спяшаўся заняць зручнае месца. На палях яшчэ ляжаў снег, i толькi першыя нясмелыя, зацягнутыя зiхатлiвымi шкельцамi танюткага iльду праталiны, прадказвалi наблiжэнне вясны. Буслiхi прылятуць пазней, а буслы, як сапраўдныя гаспадары, заўсёды прыбывалi першымi, каб падрыхтаваць жыллё для сваiх каханак. Часам буслы так спяшалiся, што прыляталi, калi ў сакавiку яшчэ трымалася сапраўдная зiма. Тады белыя птушкi сценямi блукалi па белым снезе, спадзеючыся знайсцi хоць адну праталiну. Было, што i замярзалi...
   Але сёлета яны прыляцелi ў самую пару. Мартын завярнуў да бацькоўскай буслянкi. Праўда, ён спазнiўся: яго сустрэлi растапыраныя крылы й вострая дзюба Вар’ята – бусла на год старэйшага. Можна было б i пазмагацца, але Мартын не стаў увязвацца ў бойку. Давялося шукаць новае месца. Буслы любяць сялiцца на вершалiнах дрэў, каб зверху было вiдаць усё наваколле.
   Мартын падумаў пра людзей. З буслiных паданняў ён ведаў, што людзi калiсьцi ўмелi лётаць i былi братамi буслоў. Але Бог за нейкую правiннасць адабраў у чалавека крылы. Людзi толькi зрэдку, у сне, маглi вярнуцца ў стыхiю палёту. Раней яны клапацiлiся пра сваiх меншых братоў: замацоўвалi на вершалiнах дрэў кола цi барану. А цяпер чалавек стаў абыякавы да ўсяго. Мо таму i перасталi буслы прыносiць дзетак, а без iх знiкла i шчасце, бо для ўсяго жывога – шчасце ў дзецях...
   Мартын пачаў рабiць гняздо на вадакачцы. Месца высокае, але вельмi цяжка замацаваць сучча на гладкай пакатай паверхнi. Амаль два тыднi працаваў ён, не даючы спачыну крылам i дзюбе.
   Тым часам прыляцелi буслiхi. Сярод iх была Тэра – яго аднагодка са смешным пёркам, якое вiхурылася на галоўцы. Калi Мартын бачыў Тэру, яго сэрца захлiствала нейкая цёплая хваля пяшчоты, а дзюба ад разгубленасцi цямнела, нiбы ў першагодка.
   I вось – наступiў дзень, калi павiнен быў вырашыцца лёс Мартына. У гэты дзень буслы-трохгодкi ў зробленых буслянках спяваюць Вялiкую Песню Кахання (для чалавечых вушэй гэты iх спеў падобны на пошчак малога бубна), а буслiхi, лунаючы ў небе, выбiраюць сабе сябра на ўсё жыццё.
   Снег ужо амаль сышоў. Пад ласкавым сонейкам коцiкi на вербах зiхцелi жоўтымi лiхтарыкамi. Ручво каля вадакачкi ператварылася ў журлiвую рачулку, па якой дзятва плавала на крыгах.
   Мартын навёў парадак у буслянцы, нават прыгожую чырвоную стужку ўплёў у галiнкi, закiнуў доўгую шыю на спiну, накiраваў дзюбу ў бездань неба i заспяваў:
             
             – Маё сэрца перапоўнена каханнем.
             Я пабудаваў гэтае гняздо для цябе,
             мая жаданая.
             Мы будзем лунаць у небе крыло ў крыло,
             будзем разам у горы й радасцi.
             Мы народзiм нашых дзетак,
             каб гэтая зямля стала яшчэ прыгажэйшай...
             Прыляцi да мяне, Тэра!
   
   I яна прыляцела. Схiлiла да яго сваю галоўку са смешным пёркам i прашаптала:
   – Мартын, я – твая да канца дзён нашых!..
   А потым быў iх месяц шчасця.
   Месяц, калi яны разам луналi над садамi, што красавалi белым вясельным убраннем.
   Месяц, калi вечарамi жабы на балоце аж заходзiлiся ад млоснага крэкту, а Мартын з Тэрай стаялi ў буслянцы, схiлiўшы галовы адзiн да аднаго i слухалi суладнае бiццё сваiх сэрцаў, якiя ператварылiся ў адзiны метраном Кахання.
   Месяц, калi яны па чарзе наседжвалi яйкi.
   Месяц, у канцы якога ў гняздзе з’явiлiся тры маленькiя пушыстыя камячкi – iх дзецi.
   Бяда здарылася лiпеньскiм надвячоркам. Бусляняты махалi крыламi – надыходзiла пара вучыцца лятаць. Паволi хмара цёмна-шэрай фiранкай засланiла сонца. Лёгкi ветрык нейкi час пацiху гойсаў у галiнах дрэў, потым набраў моц i пакацiў па дарозе клубы пылу. Дрэвы трывожна зарыпелi, зашасталi суччам. Мартын з жахам убачыў, як да вёскi наблiжаўся чорна-фiялетавы вiхор, якi засмоктваў у сваю варонку ўсё, што было на ягоным шляху. Бусляняты схавалiся на дно гнязда, i Мартын з Тэрай захiнулi iх сваiмi крыламi. Страшэнны вiхор наблiжаўся. Вось ён дасягнуў калгаснай фермы – i шыферны дах, нiбы вялiзны паветраны змей, умомант узляцеў над поплавам...
   Жорсткая няўмольная сiла раптам падхапiла буслянку i кiнула ў паднябессе. Мартын раскрыў крылы – смерч круцiў i шпурляў яго ў паветры аж пакуль не занёс на балота, дзе ўсё ж неяк удалося мякка прызямлiцца. Буран панёсся далей.
   Мартын не пацярпеў – крылы й ногi былi цэлыя. Ён узляцеў i пачаў шукаць Тэру i дзяцей. Клiкаў iх. Неўзабаве знайшлася Тэра. Злы вiхор занёс яе значна далей, ажно за балота. Тэра таксама не пацярпела. Яны пачалi шукаць дзяцей.
   Ужо вечарэла, калi ў кустах за фермай пачулi поўны болю i адчаю такi родны голас. Мартын з Тэрай апусцiлiся. У тое, што ўбачылi, не хацелася верыць. Але гэта было страшэннай праўдай, ад якой сэрцы бацькоў правалiлiся ў нейкую бездань: у разбураным гняздзе ляжала двое мёртвых бусляняткаў, а трэцi, з паламаным крылом, сядзеў побач...
   Боль i гора аднолькавыя для любой iстоты. I пакуль чалавек гэтага не зразумее, ён не будзе жыць у поўнай гармонii з прыродай.
   Людзi пахавалi буслянят, а Мартын з Тэрай, забраўшы свайго сына, накiравалiся на балота. Зламанае крыло ў малога хутка зраслося, ды не зусiм правiльна: лятаць ён не мог. Для пералётнай птушкi такая доля – тое, што i смерць.
   Наступiла восень. Буслы пакiнулi свае гнёзды й збiралiся ў чароды, рыхтуючыся ў далёкi й нялёгкi шлях – у вырай. Мартын з Тэрай навучылi сына паляваць на жаб, вужоў ды iншую балотную жыўнасць. Аднойчы да iх прыляцеў важак клiна.
   – Праз тыдзень мы адлятаем. Збiрайцеся ў дарогу... Буслёнку свайму не дапаможаце. Ён усё роўна загiне. Такi суровы закон.
   Важак пакiнуў iх.
   Бусляня не чула ягоных слоў. Яно з вялiкiм стараннем ганялася за жабай.
   – Мартын, ляцi з клiнам. Пасля смерцi дзетак маё сэрца скамянела. У iм няма месца радасцi. Я застаюся.
   – Тэра, любая, як ты магла падумаць, што я здольны на такую здраду? Я вас нiколi не пакiну. Мы застаемся...
   Праз тыдзень адляцеў iх клiн. Буслы зрабiлi апошнi развiтальны круг над роднымi абшарамi.
   Старыя птушкi, якiя адчувалi, што больш ужо сюды не вернуцца, – апошнi раз глядзелi на маленькую вёску, на свае родныя буслянкi, на рачулку, засцеленую кiлiмам халоднага восеньскага туману, на палi з павуцiннем, на якiм дыяментавымi каралямi зiхцелi кроплi марознай расы. Маладыя старалiся запомнiць прыкметы свайго краю, куды мусяць вярнуцца наступнай вясной.
   – Бывайце! Бывайце!.. – сумна крычалi буслы з паднябесся.
   I людзi, пачуўшы iх поклiч, прыпынялi працу, узiралiся ў неба, адшукваючы востры буслiны трохкутнiк, памахаўшы якому на развiтанне, шапталi:
   – Бывайце...
   Сэрца сцiнала кожнаму, хто бачыў гэты клiн. «Што яны панеслi з сабой, нашы гордыя птахi? Можа, лета, а можа, год жыцця?..» I чалавек, думаючы пра свой лёс i пра тое, колькi памылак i грахоў ён нарабiў у надзiва iмклiвым жыццi, станавiўся хоць на нейкi час крыху дабрэйшы, бо крык буслiны, прабiўшы абалонку зла i жорсткасцi, ападаў на самае донца ягонай душы.
   Зiма прыйшла рана. Мартын з Тэрай зразумелi, што гэта iх – апошнiя днi. Яны захiнулi свайго сына крыламi, схiлiлi галовы адно да аднаго.
   – Спi, сынку, табе будзе цёпла i добра, – прашаптала мацi.
   I бусляня заснула, даверлiва сунуўшы голаў пад цёплае матулiна крыло.
   – Бывай, Мартын... Бывай, мой каханы! Я абяцала быць з табой да канца дзён сваiх – i сваё абяцанне выканала. Прабач, што гэтая апошняя хвiлiна наступiла так рана.
   – Тэра, мая любая!.. Ты падарыла мне лепшыя хвiлiны жыцця. Я не змог абаранiць цябе i нашых дзяцей, але мы назаўсёды застанемся разам.
   I трое буслоў заснулi пад халоднымi мятлiкамi падаючага снега, i праз колькi гадзiн толькi гурба, падобная на сiлуэт вялiкай птушкi, нагадвала аб месцы, дзе яны знайшлi свой апошнi прытулак.

Звычайны зiмовы дзень

                  Мацi прысвячаю.

Жанчына распальвала печ. Дровы анiяк не хацелi разгарацца, дым кiдаўся ў хату, cлязiў вочы, але яна падкiнула з загнета смаляных трэсак, i полымя весела загуло.
   – Ой, дачушка ж на вулiцы, пэўна, замерзла, – жанчына тут жа выхапiлася з сенцаў.
   Бялявая дзяўчынка нерухома стаяла каля гурбы снега.
   – Мама, мне холадна, – ледзь прашаптала малая; ад холаду вусны яе былi сiнiя.
   – Валечка, дачушка, хадзi да мяне!.. – ускрыкнула жанчына i... прачнулася.
   Падушка намокла ад слёз. Старая з цяжкасцю ўстала з працiснутага ложка i басанож пашэрпала па халоднай падлозе ў кут, да бажнiцы.
   – Святы Божа! Прасвятая Багародзiца! Прымiце пад сваё крыло маю дачушку Валечку. Захiнiце яе душу ад цёмных сiл! Забярыце i мяне да яе, бо цяжка i самотна жыць мне на гэтым свеце... I яшчэ малю: зберажыце майго адзiнага сыночка, пашлiце яму шчаслiвы лёс!
   Шчырыя словы малiтвы й слёзы крыху супакоiлi. Жанчына адчула: зусiм умарозiла ногi. Яна выпiла колькi кропель карвалолу, каб супакоiць боль у сэрцы, якое трымцела, сцiснутае нечыяй жорсткай далонню, i прылегла. Ад лекаў гэтая хiжая далонь пакрысе пачала адпускаць свае бязлiтасныя пальцы, сэрца увайшло ў звыклы рытм. Стала лягчэй. Жанчына запалiла лiхтарык i глянула на гадзiннiк. Пяць. Трэба падымацца. Яна ведала, што ўжо не засне. Якi там сон у старога чалавека. Зiмовая ноч, нiбы чорная магiла, у якую кладзешся i не ведаеш, цi давядзецца прачнуцца ранiцай. За вокнамi лютаўскi вецер гудзе ў правадах, гуляе суччамi на старой вярбе, свiргеча аканiцамi, лясным пугачом кугiча ў комiне. Раз-пораз бяроза голлем трэцца аб шыферны дах, быццам просiцца да хатняга цяпла. Толькi якое там цяпло? Хату яны з мужам купiлi ў былога дырэктара школы, а зруб, як звычайна, ставiлi вечна п’яныя калымшчыкi. I хоць будынак потым абшалявалi, цяпла ўсё роўна не было. З вечара выпаленая грубка яшчэ грэла, а да ранiцы вецер праз нябачныя воку шчылiны выдзiмаў усё цяпло. За шпалерамi шкрэблiся мышы, i праз дрымоту здавалася, што па сценах гуляюць нейкiя таемныя пачвары. Кот Рыжык не любiў начаваць у хаце, i з вечара прасiўся на вулiцу. Але гэты тыдзень стаялi моцныя маразы, i ён не выходзiў вонкi.
   Сярод ночы жанчыну разбудзiў страшэнны пiск i вурчанне. Па падлозе, налятаючы на мэблю, у смяротнай бойцы качалiся дзве раз’юшашя iстоты...
   Калi шум зацiх, старая запалiла святло i ўбачыла, што Рыжык трымае за глотку здаравеннага пацука з голым хвастом. Ад агiды жанчына аж здрыганулася.
   Малайчына, Рыжык, не спужаўся – не кожны кот пойдзе на пацука. Суседка, вунь, расказвала, што два яе каты ядуць разам з пацукамi са свiных ночваў. Але ж моцна дасталася Рыжыку – тыдзень залiзваў раны. Яна ўжо яго за такую храбрасць песцiла як мае быць, падкладвала лепшыя кавалкi, паiла малачком. Задаволены кот цёрся аб ногi, мурлыкаў i горда, як пераможца, хадзiў па хаце...
   Але ж трэба ўставаць. Апрануцца старому чалавеку складана – акурат як i малому. Толькi аднаму не хапае розуму, а другому – сiлы. З паўгадзiны жанчына нацягвала на сябе цёплыя рэчы, абувала валёнкi. Затым выйшла ў трысцен. Там было яшчэ халадней, але яна рашыла, што ў печы не будзе палiць: марозу няма, трэба паберагчы дровы. Спаласнула твар ледзяной вадой i паставiла на плiту чайнiк. Убачыўшы ў акне святло, на вулiцы закаўкаў кот. Яна выйшла ў калiдор, адчынiла дзверы – упусцiла Рыжыка. Той кiнуўся да сваёй мiсачкi.
   – Пачакай, бадзяга, – ласкава сказала гаспадыня.
   Пакрышыла ў сподак чорнага хлеба i залiла малаком. Кот не мог дачакацца, калi паставяць ежу на падлогу, мяўкаў i торкаўся галавой пад рукi. Яна адштурхнула яго i паставiла сподак. Кот накiнуўся на ежу, еў i здаволена мурлыкаў. Любiць ён малачко з хлебам, а мяса здабывае сам. Унук прывёз яму аднойчы са сталiцы «вiскас». Рыжык доўга абнюхваў сухiя карычневыя камячкi. Потым, праўда, пачаў есцi. Гэты «вiскас» так трашчаў на ягоных зубах, што, здавалася, тут жа зламаюцца. Але нiчога, зубы ацалелi. Праўда, вады потым не мог адпiцца.
   Рыжык паеў i пабраўся на печ грэцца. Тым часам зашумеў чайнiк. Жанчына насыпала ў кубак чаю, залiла кiпетнем i накрыла сподачкам, каб лепш заварыўся. Сын прывёз добрага чаю, iндыйскага. Раней iмпартны чай, растваральную каву, печань траскi даставалi толькi па вялiкiм блаце. Цяпер усё гэта ёсць у любой вясковай краме, былi б грошы. Падумалася: «Тады гэтых далiкатэсаў было не менш... I куды ж яны ўсе разыходзiлiся?» Адказу на пытанне яна не знайшла i села пiць чай. Паклала ў кубак лыжачку мёду, адрэзала акраец батона. Сын завёў пчолы, хоць спраў з iмi стае, затое ёсць свой мядок. Толькi яна больш раздае яго за паслугi, чым ужывае.
   Фершалка Марына прыходзiла рабiць уколы – адшкадавала ёй слоiчак. Суседка дапамагае снег пачысцiць, iншы раз вады прынясе – таксама трэба даць. Без гэтага ж анiяк. Калi ты – да людзей з ласкай, дык i ад цябе не адвернуцца. У сенцы нехта пастукаў. Яна выйшла ў калiдор, спытала:
   – Хто?
   – Я, Нiначка, адчыняй, – пачуўся голас сястры.
   Зайшла, павiталася, паставiла на стол лiтровы слоiк з малаком, з цяжкасцю села на канапу.
   – Малачко вось табе прынесла, дый заадно праведаю... Як ты тут маешся?
   – Ды, дзякуй Богу, нiчога. Вось толькi сон бачыла... – I са слязьмi на вачах пачала пераказваць сон. На вачах у сястры таксама нагарнулiся слёзы.
   Матчыны слёзы... Лiюцца яны з жаночых вачэй i ў вайну, i ў мiрны час, ад гора i радасцi, ад болю i шчасця. Кожную хвiлiну прымае iх мацi-зямля, ачышчае i гаючай крынiчнай вадой аддае людзям.
   – Трэба з’ездзiць у царкву памянуць дачушку, а то халодна ёй на тым свеце. Дый на могiлкi хацелася б схадзiць, толькi ж завеяла ўсё, не дайду, – усхлiпвала старая, дрыготка цепаючы плячыма.
   – Пачакай, Нiначка, хай крыху пацяплее ды снег растане... Разам сходзiм, – заспакоiла сястра.
   Гледзячы на сваю, змораную цяжкай працай i хваробамi, малодшую сястру, жанчына прыгадала, як перад вайной памерла iх мацi, i яна, пятнаццацiгадовая дзяўчына, студэнтка педвучылiшча, засталася з пяцiгадовай сястрычкай на руках. Бацька пайшоў у прымы да ўдавы-палячкi з семярыма дзецьмi. Старэйшы брат ажанiуся i, як толькi грымнула вайна, яго забралi ў войска. Малады лейтэнант-танкiст загiнуў у першым баi, пакiнуўшы сiротамi двух маленькiх сыноў. А яна стала партызанскай сувязной. Ад надзейнага чалавека даведалася, што фашысты павiнны яе арыштаваць, i паслала маленькую сястрычку да бацькi, бо самой трэба было iсцi ў партызаны. А той адправiў сваю дачушку назад: «Iдзi, Алечка, да сваёй сястрычкi, з ёй табе будзе лепей...» Яна пакiнула малую на братавую, ноччу пайшла ў пушчу. Бацьку яна так i не змагла дараваць ганебнага ўчынку...
   Сястра развiталася i пайшла дадому. Трэба брацца за хатнiя справы. Сем гадоў назад давялося растацца з кароўкай, з любай Красуняй. Якое малачко яна давала: смачнае, тлустае, з трохлiтровiка атрымлiвалася больш за паўлiтра смятаны! Але даглядаць стала цяжка, асаблiва пасля смерцi мужа. За лета трэба вазоў восем сена назапасiць, разы са два адпасцi радоўку, зiмой кожны дзень прынесцi трое судоў вады, злазiць на гарышча па сена, адкiнуць гной, памяняць подсцiл. Гэта гарадскiя кабеты, якiя нiколi не жылi ў вёсцы, кажуць: «Вам добра, у вас – свая кароўка!» А каб якая паспрабавала хаця б тыдзень падаглядаць жывёлу, у гнаi пакапацца, дык нiякага б малака не захацела. А для вясковай жанчыны кароўка – гэта больш, чым хатняя жывёла, гэта – адлюстраванне яе душы. Нездарма ж мужыкi абзываюць жанчын каровамi, ёсць тут доля праўды. Калi летам на пашы ўважлiва прыгледзецца да жывёл – згадаеш, якая ў каго гаспадыня. Вунь павольна i важна iдзе, нетаропка скубе траву буйная рабая рагуля з абламаным левым рогам. Яе гаспадыня, Александрына, такая ж пышная i мажная. А вось – бурая худая жывёлiнка так i наровiць баднуць каго-небудзь сваiмi вострымi рагамi. Яе гаспадыня, Пятроўна, злосная на язык, можа аблаiць чалавека нi за што. А тая, вунь, чорная карова толькi й чакае моманту, каб даць дзёру ў кусты. Яе гаспадыня Лiдка, як кажуць, слабая на перадок, гуляе направа i налева, нiкога не саромеючыся...
   Затое Красуня была ласкавай i пяшчотнай. Як жа яна не хацела iсцi з новымi гаспадарамi, паварочвала галаву да роднага двара, жаласна мЏкала, як быццам пыталася: «Навошта вы мяне прадаяце? Што я дрэннага вам зрабiла?» Колькi слёз тады пралiла жанчына, бо з кароўкай адышла нейкая часцiна i яе душы... Але ж Красуня – такая разумнiца! Вяртаючыся з пашы, яна кожны раз спынялася каля роднага двара i мыканнем клiкала былую гаспадыню. Тая выносiла лусту хлеба з соллю, абшчэплiвала шыю Красунi й плакала, а кароўка шурпатым языком лiзала яе далонi, як быццам супакойвала: «Нiчога, усё будзе добра, я цябе нiколi не забуду». Цяпер у гаспадарцы засталiся адно куры. Зiмой з iх карысцi анiякай, не нясуцца. Вядома ж – хляўчук цёмны, халодны.
   Старая апранулася i пайшла ў хлеў, адамкнула дзверы. Гадоў трыццаць таму, калi калгасы будавалi сваё жыллё, з гарадоў у вёскi панаехала рознага зброду. Сваёй гаспадаркi яны не трымалi, пiлi гарэлку i кралi ўсё, што дрэнна ляжыць. Раней вяскоўцы нiколi не зачынялi хаты, а цяпер i замкi не дапамагаюць. Галоўнае, мiлiцыя i калгаснае кiраўнiцтва добра ведаюць тых, хто крадзе, але чамусьцi нiхто злодзеяў не чапае...
   Жанчына зайшла ў хляўчук. Куры спалохана заквокалi, а певень Чарныш пранiзлiва закукарэкаў. Ён жа такi прыгажун, гэты Чарныш! Сын тры гады таму прывёз з Мiнска пяць куранятак пароды «Род Айленд». Курачкi выраслi добрымi нясушкамi, яйкi неслi вялiкiя, карычневага колеру з жаўтком блiскучым, як сонейка. А ўжо на пеўня прыходзiла любавацца ўся вёска. Цёмна-чырвоныя пёркi пералiвалiся перламутрам, зверху пышнага хваста расло некалькi пер’iн аксамiтна-чорнага, з сапфiравым адлiвам колеру, затым снежным выбухам iшло дзве пер’iны не горшых, чым у страўса; чырвонае золата сярэдзiны мякка пераходзiла ў охру нiжнiх пёрак. Карона налiтага баявой крывёй грэбня, была незвычайна раздзелена на два рады й надавала пеўню велiчны й грозны выгляд. Калi ён выходзiў на вулiцу i пераможна гарланiў: «Хто не згодны, што я галоўны?!.» – усе суседскiя пеўнi хавалiся па сваiх дварах, бо кожны з iх паспытаў ужо вострую дзюбу i моцныя шпоры Чарныша. Толькi ж i сваiм курам даставалася: затоптваў iх яры певень – усё лета хадзiлi яны з выскубанымi голымi спiнамi. Курыца ж, вядома, птушка дурная, заўсёды падлезе пад кола машыны. А певень – не, ён разумнiк. З людзей прызнае толькi сына. Можа, памятае, як той выратаваў маленькiх куранятак, якiя трапiлi пад нечаканы лiвень. Квактухi ж не было, i пушыстыя жоўтыя кураняткi ўмомант ператварылiся ў мокрыя шэрыя камячкi, дрыжэлi ад холаду i ледзьве цiўкалi. Здавалася, не выжывуць. Але сын прынёс электракаларыфер, да якога, як да маленькага сонейка, пачалi хiнуцца кураняткi й пакрысе абсыхаць. Потым сын паслаў у картонны карабок сухога моху, пасадзiў туды пiсклят i паставiў на цёплую печ. Надзiва, усе выжылi. Калi прыязджае сын, Чарныш падбягае да яго, разграбае лапай зямлю i дзюбай паказвае на якое-небудзь зернятка: «Частуйся, гэта мой падарунак табе!» Сын, у сваю чаргу, дастае з кiшэнi жменю семак i прапануе Чарнышу. Той важна падыходзiць, акуратна бярэ з далонi па адным семку, дазваляе сябе пагладзiць: «Досыць, раз пагладзiў – i хопiць, я ўжо не маленькi, не падрывай мой аўтарытэт!» Потым падзывае курэй i дзелiцца з iмi пачастункам.
   Але гэты раз Чарныш кукарэкае нечага трывожна-папераджальна. Так ён крычыць, калi на двор забяжыць чужы сабака. Значыць, нешта здарылася. Жанчына падлiчыла курэй. Пяць, адной няма. На падлозе яна заўважыла белую курачку з ад’едзенай галавой. От, бяда! Шашок пракляты прыходзiў! I вось жа якi тхор крыважэрны: курыцу не есць, толькi кроў выпiвае. У суседзяў падавiў курэй, цяпер i сюды дабраўся. Трэба нешта рабiць, бо калi ўжо злодзей знайшоў дарогу, дык абавязкова вернецца. Прыйшлося лавiць курэй, саджаць у мех i пераносiць у невялiкую лазню, што стаяла ў садзе. Сцежку занесла снегам, таму жанчына стамiлася, пакуль зрабiла гэтую, як здаецца, нескладаную справу. Яна зайшла ў хату i прылегла на канапу, каб крыху аддыхацца. Але адлежвацца некалi: трэба iсцi па ваду, калодзеж недалёка. Капаў яго пакойны муж з суседзямi. Муж... Сем гадоў, як яго не стала. Быў працавiты, руплiвы гаспадар. Па-маладосцi часценька прыкладваўся да чаркi. А вось на пачуццi ды ласкавыя словы быў скупы. Незадоўга да смерцi прыслаў ёй з бальнiцы лiст, i пачынаўся ён словамi: «Нiна, дарагая...» I гэтае слова, дарагая, кранула яе да слёз. Людзi, людзi... Мы думаем, што будзем жыць вечна i ўсё паспеем зрабiць i сказаць. Саромеемся гаварыць пяшчотвыя словы, адкладваем на потым, а гэтага «потым» можа i не быць...
   Вось i мужу да слова «дарагая» прыйшося прабiвацца, як да струменя вады ў iх калодзежы. Мужчыны ўкапалi дванаццаць бетонных кольцаў, а вады ўсё не было. Потым муж сястры Аляксей ломам прабiў пласт цвёрдай, як крэмень, глiны. Лом правалiуся ў нейкую бездань, i знiзу ўдарыў такi струмень крыштальнай вады, што ўмомант залiў Аляксея па самую шыю – ледзь паспелi выцягнуць яго на лейцах. Затое ўжо вада была на зайздрасць усяму наваколлю. У спёку ад яе сцюдзёнай з блакiтным адлiвам крынiчнай вiльгацi заходзiлiся зубы й не хацелася адрывацца ад вядра, у якiм купалася сонейка. Кожную ранiцу перад выездам у поле каля студнi спынялiся калгасныя механiзатары й набiралi флягi, тэрмасы, бутэлькi гэтай чысцюткай вады...
   Старая ўзяла вёдры, каромысел i пашыбавала да калодзежа. Яна паставiла вёдры на абледзянелую лаўку i пачала круцiць ручку калаўрота. Важкае акаванае вядро плёхнулася на ваду i пайшло на дно, нацягнуўшы ланцуг. Уверх круцiць цяжка, вядро чапляецца за выступы кольцаў, расплёсквае ваду. Наверх выцягваецца толькi палова вядра. Калодзежы з асвяром былi больш зручнымi для старых людзей...
   Жанчына налiла да паловы вядра, бо данесi поўныя ўжо не стае сiлы. I куды яны падзявалiся, тыя сiлы? Можа, засталiся ў партызанскiх зямлянках зiмовага лесу? А можа, на тым слiзкiм бервяне праз Беразiну, па якiм трэба было прабегчы, калi яны выходзiлi з кальца блакады? Смерць была ў вадзе: хто звалiўся з мокрага бервяна, застаўся там назаўсёды. Смерць была ў паветры, адкуль «Юнкерсы» палiвалi людзей смяротным дажджом. Жыццё было ў лесе, на тым беразе, i яна здолела перабегчы. Пэўна, сiлы засталiся ў лепшых кавалках, якiя яна аддавала дзецям. А колькi гэтых сiл рассыпана па вучнёўскiх сшытках, якiя правярала пры цьмяным святле газавай лямпы. Тымi сшыткамi можна было заслаць усю плошчу роднага Чашнiцкага раёна. А большасць сiл забралi з сабой у магiлы муж i дачушка, якую нечая злая сiла скiнула з даху дзевяцiпавярховага дома. I хоць прайшо ўжо дзесяць гадоў, слёзы зноў падступiлi да вачэй, бо гэтая рана нiколi не загоiцца.
   Яна прынесла ваду i глянула на гадзiннiк: ужо дзве гадзiны. Апетыту няма, але трэба нечага паесцi. Паставiла на газ каструльку з вадой, пакрышыла туды пару бульбiн, усыпала пакет «Ролтана» – i неўзабаве суп быў гатовы. 3 пенсii яна, як i ўсе вясковыя пенсiянеры, набiрала гэтых канцэнтратаў i кубiкаў «Галiны Бланкi». Хутка i танна, хоць i не вельмi карысна. Жанчына пасёрбала гарачага варыва. Хлеб яшчэ ёсць – буханкi ёй з катом хапае на тры днi. У краму можна не хадзiць. Дый не вельмi цягне туды. Калгаснiкам плацяць грошы са спазненнем на тры месяцы, хаця – якiя там грошы, назва адна. Без хатняй гаспадаркi пражыць немагчыма. А яна больш сарака гадоў адпрацавала ў школе, ветэран вайны, i атрымлiвае нядрэнную пенсiю. Гэта выклiкае зайздрасць у людзей. Апошнi раз адна кабета, з пiтушчых, уголас заявiла ў краме: «Пенсiянерам вунь якiя грошы плацяць! За што? Трэба iх раскулачыць!» Людзi, праўда, асадзiлi яе, але ж крыўда засталася. Ачарсцьвеў чалавек за апошнi час. Кiнуўся зарабляць грошы, а пра душу забыў. Хапае, грабе пад сябе, адпiхвае слабых i нямоглых, а ўсё здаецца мала. Хочацца яшчэ i яшэ. А няхай бы задумаўся: што ж пасля сябе застанецца на гэтым свеце? Толькi памяць i твая вечная душа. А ёй, душы, грошы не патрэбныя. Каб чалавек больш аб гэтым думаў, менш бы злосцi ды гора было б на гэтым свеце.
   Аднак жа – трэба праведаць пчолак. Пяць, занесеных снегам вулляў, стаяць пад яблынямi ў глыбiнi сада. Спяць зараз i руплiвыя залатыя працаўнiцы. Вось пчолка, здаецца, звычайнае насякомае, як муха цi камар. Ды не... Ёсць у яе нейкi розум. Яна ведае свайго гаспадара i не кусае яго. А чужы толькi сунься – i не пашкадуе жыцця, каб абаранiць свой вулей. Тры гады таму позняй восенню залезлi ў сад злодзеi, забралi рамкi з мёдам, нарыхтаваным пчоламi на зiму. Загiнулi тады пчолы. Прыехала мiлiцыя, знайшлi нягоднiкаў. I што ж вы думаеце? Аказалiся дзецi мясцовых настаўнiкаў, з якiмi яна разам працавала ў школе. На каленях прасiлi, каб даравала. Вось цяпер i прыходзiцца абыходзiць пчэльнiк, назiраць, каб не залезлi двуногiя трутнi. Зiмой панадзiлiся сiнiцы. Садзяцца на прылётную дошку i стукаюць дзюбай у вулей. Пчала-ахоўнiца высунецца, каб праверыць, хто там, а сiнiца хапае яе i есцi... Шмат ворагаў у бедных пчолак.
   Жанчына прайшлася мiж рамовак, змяла снег з прылётных дошак. Чужых слядоў няма, усё добра. Ля апошняга вулея на калючым кусце барбарысу крывавымi гронкамi на белым снезе iрдзелi ягады. З абляпiхi птушкi склявалi ягады, а барбарыс не чапаюць, пэўна, занадта кiслы. Так i вiсяць ягады аж да будучага ўраджаю.
   Тым часам пачало змяркацца. Зiмовы дзень згарае iмклiва, як жыццё ў старасцi. Жанчына прынесла дроў, распалiла грубку. Увечары патэлефанаваў сын.
   – Мама, як ты там?.. Як здароўе?
   – Нiчога, сынок... Як ты маешея, як мой унучак?
   – Усё добра, не хвалюйся.
   – Сынок, памятай, я грошы на смерць прыпасла... У нђсыпцы ляжаць, не забудзься.
   – Мама, не заводзь сумныя размовы!.. Я праз колькi дзён прыеду. Усё будзе добра.
   Вось i скончыўся ён, звычайны зiмовы дзень.

Грышка

   Стаяў чэрвеньскi надвячорак. Мы з сябрамi гулялi ў футбол. З пашы вось-вось прыгоняць статак. Сонейка лашчыла нас апошнiмi пяшчотнымi ды ўжо не спякотнымi промнямi. Раптам – адкуль яна i ўзялася? – насунулася шэра-свiнцовая хмара. Падняўся вецер, трывожна зашапацелi вершалiны дрэваў. Па дарозе пагнала пыл, закручваючы яго вiхрамi, падымаючы пад аблокi лiсцё i салому. Пастухi хутка гналi статак, i каровы з трывожным мычэннем беглi да сваiх двароў. Мы з хлопцамi паўцякалi па дамах. Маланка раскраiла цёмны абшар неба надвое. Праз хвiлiну ўдарыў такi пярун, што я аж прысеў ад нечаканасцi. У хаце пагасла электрычнае святло, i толькi блiскавiцы маланак безупынна асвятлялi неба, на якiм чароды хмараў вялi мiж сабой сапраўдную бойку. Па шыферу гулка забарабанiла.
   – Град!.. – спалохана запрычытала бабуля. – Паб’е ўсе пасевы!
   Сапраўды, буйныя, з вiшню, градзiны залпам нябеснай карцечы ўдарылi па раслiнах, ламаючы й калечачы iх...
   I недзе гадзiны праз дзве стыхiя супакоiлася.
   Ранiцай свяцiла сонейка, але людзi не радавалiся. Жанчыны плакалi, гледзячы на бульбоўнiк, на пасечанае градам пер’е цыбулi, на ўплясканую ў гразь расаду памiдораў i капусты. Стыхiя парвала лiнiю электраперадач, знесла дах з калгаснай фермы, паламала дрэвы.
   У суседняй вёсцы на старой бярозе было буслiнае гняздо. Кожную вясну з выраю туды прылятала пара буслоў. Яны рамантавалi сваё жыллё i выводзiлi птушанят. Вось i сёлета трое буслянят з ранiцы да вечара клекаталi яшчэ чорнымi дзюбкамi, патрабуючы ежы. I бацькам прыходзiлася насiць iм жаб, рыбу, мышэй i нават вужак.
   А ў час учарашняй буры сук, на якiм было гняздо, зламаўся. Старыя буслы паспелi ўзляцець, а птушаняты звалiлiся. Адно бусляня адразу загiнула, а двое павiслi на электрычных правадах. Яны так жаласна крычалi, што з суседнiх дамоў прыбеглi людзi й знялi iх.
   – Тата, давай з’ездзiм паглядзець буслянят! – папрасiў бацьку.
   Тата завёў свой старэнькi «Опель», i мы паехалi. I што ўбачылi? Бусляняты панура сядзелi пад хатай. У iх вочках чыталiся боль i бездапаможнасць. Тата схiлiўся i асцярожна абмацаў птушанят.
   – У аднаго зламана крыло, у другога – нага, – сказаў ён. – Патрэбна дапамога ветэрынара.
   – Татачка!.. Iх трэба выратаваць! – узмалiўся я.
   – Добра, не пакiнем у бядзе, – запэўнiў мяне бацька.
   Мы заслалi багажнiк машыны анучамi, паклалi буслянят i паехалi ў райцэнтр. Там заатэхнiк з сiвiзной у валасах i добрымi вачыма налажыў птушанятам шыны на зламанае крыло i нагу.
   – Бусляня са зламаным крылом ачуняе, а вось з другiм – справа кепская. Акрамя зламанай нагi ён, напэўна, ад удара мае ўнутраныя пашкоджаннi... Наўрад цi выжыве. Каб быў заапарк, то, можа, i знайшлiся б патрэбныя спецыялiсты, а мы лечым кароў ды свiней. Так што, выбачайце...
   Мы вынеслi птушанят да машыны. Над дваром ветучастка з трывожным клёкатам кружыла пара буслоў.
   – Цуд ды й годзе! – сказаў пажылы ветэрынар. – Калi тут тыя буслы лёталi. Напэўна, гэта iх бацькi. Але як жа яны iх знайшлi за пятнаццаць кiламетраў ад роднага гнязда?..
   З той пары ў нас з сябрамi прыбавiлася клопатаў. Трэба было здабываць ежу для птушанят. Ранiцай на возеры мы лавiлi карасёў i неслi буслянятам на сняданак. Але з рыбай шанцавала не заўсёды. Тады даводзiлася лавiць жаб.
   Праз тры днi адно з буслянят сканала... Пахавалi яго пад старой бярозай, дзе калiсьцi было яго роднае гняздо. I зноў над гэтым месцам доўга кружыла пара буслоў...
   Затое бусляня, якога мы назвалi Грышкам, хутка ачуняла i прывыкла да людзей. Як толькi Грышка бачыў чалавека, хутка падбягаў на цыбатых нагах, нешта рыпеў на сваёй мове i хапаў дзюбай за калашыны, патрабуючы ежы. Аднойчы хтосьцi з дарослых кiнуў яму мятровага вужа, i галодны Грышка паспрабаваў яго тут жа праглынуць, але вуж не ўмясцiўся ў страўнiку. Хвост тырчэў з дзюбы... Бусел, як мы падумалi, мог задыхнуцца. Я пабег прасiць тату, каб ратаваў бусла. Тата раскрыў небараку дзюбу i выцягнуў вужа. Але Грышка зноў спрабаваў схапiць сваю здабычу. Тады тата лапатай перасёк вужа на кавалкi, i бусел паласаваўся на славу.
   Прыйшоў час, i мы знялi шыну з пашкоджанага крыла. Тата сказаў:
   – Будзем вучыць Грышку лётаць!
   Ён ўзяў бусляня i падкiнуў уверх. Грышка зрабiў колькi ўзмахаў крыламi й мякка апусцiўся тату на рукi. Заняткi працягвалiся колькi дзён. Нарэшце тата вынес суровы прысуд:
   – Лётаць Грышка не зможа, бо косцi крыла зраслiся няправiльна...
   Я адвярнуўся, каб тата i сябры не бачылi маiх слёз. Як жа так? Птушка ж створана для палёту. Чалавек зайздросцiць птушкам больш, чым iншым iстотам. Людзi могуць плаваць, амаль, як рыбы; поўзаць, амаль як вужы; лазiць па дрэвах не горш за малпаў, а вось лётаць не навучылiся. Самалёты, верталёты, нават дэльтапланы ў залiк не iдуць. Лётаць, адчуваючы тварам напружаную прасцiну паветра i разам з тым водар кветак. Лётаць, лёгкiм напружаннем мускулаў мяняючы накiрунак палёту. Лётаць, цалуючы аблокi, усмiхаючыся сонейку. Толькi такое адчуванне можна назваць сапраўдным палётам. Тата казаў, што людзi калiсьцi ўмелi лётаць, i толькi зрэдку, у сне, мы можам адчуць гэтае шчасце. Бедны Грышка, паветра не яго стыхiя! Я абняў Грышку, а ён нешта рыпеў мне на сваёй мове, нiбы супакойваючы.
   Лета заканчвалася. Бусляняты з iншых вывадкаў ужо ўпэўнена лёталi – рыхтавалiся да доўгай дарогi ў вырай. А што будзе з Грышкам? Нам жа хутка вяртацца ў Мiнск. Тата часта вывозiў Грышку на балота, каб навучыць здабываць ежу. I гэты раз бусел спачатку прыгледзеўся, а потым тыцнуў дзюбай у ваду i выцягнуў невялiкае жабянё. Мы з татам былi ў захапленнi: як жа – першая самастойная здабыча! Але Грышка, вылавiўшы жаб вакол сябе, не стаў iсцi далей, а вылез на бераг.
   – Дрэнныя з нас, сынок, настаўнiкi, – сказаў тата. – Толькi бацькi могуць навучыць сваiх птушанят паляваць. Прыйдзецца нам забраць Грышку з сабой.
   Мы падрыхтавалiся да доўгай дарогi. Назапасiлi каля двух дзесяткаў жаб, зрабiлi Грышку ў багажнiку мяккае гняздо. Ён ужо прызвычаiўся там ездзiць: падгiнаў свае цыбатыя ногi, садзiўся на iх i зацiхаў. Ранiцай мы паехалi. Некалькi разоў спынялiся, выводзiлi Грышку пагуляць i кармiлi яго. Прыехаўшы ў Мiнск, адразу накiравалiся ў чыжоўскi заапарк. Там пагадзiлiся забраць бусла. Мы занеслi птушку ў зараслi трыснёгу i выпусцiлi.
   – Гэта будзе ягоная тэрыторыя, – сказала нам загадчыца аддзела птушак. – Дарэчы, пасля той страшнай буры нам прынеслi чатырох буслоў з рознымi пашкоджаннямi. Ваш Грышка будзе пятым.
   – Бывай, Грышка... Мы яшчэ да цябе прыедзем, – сказаў я, абдымаючы на развiтанне свайго гадаванца.
   Пачалася вучоба. Я не мог дачакацца канца тыдня, каб наведаць Грышку. Знайсцi жаб у Мiнску немагчыма. Тата купiў мяса, i ў нядзелю мы паехалi ў заапарк. Там каля возера хадзiлi пяць буслоў. Для iншых людзей яны ўсе былi падобныя, але свайго любiмца я адрознiў бы з тысячы iншых.
   – Грышка! – паклiкаў я i памахаў пакункам з мясам. Ён азiрнуўся, радасна зарыпеў i кiнуўся да нас з татам. Мы яго ўволю накармiлi, пачаставалi й iншых буслоў. Грышка праводзiў нас да самай агароджы. Ён парываўся пайсцi з намi...
   Я тады не ведаў, што бачу яго ў апошнi раз. Калi праз два тыднi мы зноў прыехалi наведаць Грышку, супрацоўнiкi заапарку паведамiлi нам, што кампанiя падлеткаў забаўлялася тым, што кiдала камянi ў птушак. Яны забiлi чатырох буслоў. Сярод iх быў i Грышка...

Курганы

   Курганы – вы вечныя вартавыя маёй Радзiмы.
   Тры тысячагоддзi ваша пiльнае вока акiдвае позiркам абшары зыбучых балот i квiтнеючых палёў, векавых пушчаў i камянiстых пагоркаў, сунiчных крынiц i люстраных азёр, прабiтых стрэламi трыснёгу.
   Час для вас iдзе ў iншым вымярэннi, вы жывяце па летапiсе багоў i герояў.
   Вашае сэрца – апошняе прыстанiшча майго далёкага продка, да якога не давядзе нi адзiн радавод, i з якiм я ўсё ж адчуваю непарыўную сувязь.
   У гады свайго маленства вы бачылi зыркiя ўспалохi знiча, асвятляючага драўляныя iдалы Купалы, Лады й Лелi. Вакханальны нястрыманы карагод ап’яняў экстазам пульсуючага гарачай славянскай крывёй танца i юных прыгажунь з iльнянымi распушчанымi валасамi й мужных сiвабародых мужоў. Магiчны водар летняй ночы, узбуджаючы пах свежага сена – усё гэта было прэлюдыяй Кахання, калi ад шчаслiвых жаночых стогнаў замiралi конiкi ў траве, а маладзiк сарамлiва хаваўся за хмарку. Пасля такiях святаў душы нараджалiся самыя прыгожыя хлопчыкi з вачанятамi колеру купальскай ночы й дзяўчынкi, чые вочкi адабралi сiняву ў нябёсаў.
   Вы, курганы, бачылi столькi гора i крывi, што вашае сэрца скамянела. Ваш твар пасечаны мангольскiмi змеепадобнымi булатнымi клiнкамi, турэцкiмi ятаганамi, французскiмi палашамi, нямецкiмi штыкамi. Але зямля зацягнула свае раны, а зброя нiколi не пераможа вольны дух майго народа. I калi сэрца крычыць ад болю за гаротны лёс маёй Радзiмы, я душой прыпадаю да кургана, i мой далёкi прашчур наталяе мяне спакоем i адвагай. Я заплюшчваю вочы, i ветрык даносiць аднекуль гаючыя словы: «Гора пройдзе. Зноў расцвiтуць рамонкi. Iх нельга забiць i знiшчыць. I мы – вечныя, як гэтыя кветкi!»

Аб чым шумiць снежаньскi лес?

   Кажуць, дрэвы маўчаць. Не, яны размаўляюць на сваёй першабытнай прамове. Паслухайце снежаньскi лес. Аб чым так трывожна шамацяць кашлатыя лапы елак? У нервовым пагойдваннi вершалiнаў згадваецца спрадвечны плач аб самым дарагiм для ўсяго жывога – аб сваiх дзецях. Iнстынктам дрэвы адчуваюць наблiжэнне подыху смерцi.
   Снегавымi шатамi, калючым хмызняком, непраходнымi гурбамi лес хавае сваiх гадаванцаў. Але пад Новы год прыходзiць чалавек з сякерай. Абухом ён б’е па танюткiм ствале васьмiгадовай прыгажунi-ялiнцы, страсаючы з яе снегавыя карункi. Ад гэтых удараў уздрыгваюць наўкольныя дрэвы, а напалоханая ялiнка тулiцца блiжэй да мацi.
   – Не трэба! – адбiваецца яна маленькiмi лапкамi-рукамi.
   Але чалавек няўмольны. Кароткi, з надсадным гаканнем посвiст сякеры – i дрэўца, ужо ссечанае, стаiць яшчэ нейкае iмгненне, а потым мякка падае на халодна-шурпаты снегавы наст. Усё. Абарвалася iснаванне цуда, якому прыродай быў адмераны век у тры чалавечых жыццi.
   Гiсторыя захавала звесткi аб трагедыi ў Вiфлiеме, дзе па загаду чара Iрада было забiта чатырнаццаць тысяч немаўлятак. А ў пераднавагоднiм лесе кожны год адбываецца зло яшчэ больш грандыёзнага маштабу.
   Перафразiруючы Джона Дона, хочацца напомнiць усiм: смерць усяго жывога прымяншае i мяне, бо я адзiны з прыродай, таму нiколi не пытайся, аб чым шумiць снежаньскi лес – ён шумiць i аб табе.
   Слёзы шчасця
   Пасля доўгага расстання я iду па роднай вёсцы. Кожны стрэчны дом наганяе чараду ўспамiнаў i вяртае ў далёкае маленства.
   Вось у гэтай хаце я жыў з бацькамi да дзесяцiгадовага ўзросту. Потым сюды пераехала родная цётка, а два гады таму не стала i яе. Будынак урос у зямлю i запыленымi акулярамi вокнаў падслепавата i сумна глядзiць у наваколле. З палiсаднiка прабiлiся на волю рослыя кусты бэзу i язмiну. Плот нахiлiўся. Старыя антонаўкi й штрыфелi без гаспадарчай рукi пераплялiся суччам, нiбы неразлучныя сябрукi, i стварылi сапраўдныя шаты. Дрэвы не вытрымлiваюць веснавых вятроў – ламаецца голле, i яны пакрысе дажываюць свой век. Але раз на некалькi гадоў яны набiраюцца моцы й выдаюць такi ўраджай, што ў вераснi ўсе жадаючыя набiваюць поўныя мяхi яблыкаў, а бунiнскi водар антонаўкi пару тыдняў духмяным воблакам лунае над усёй вёскай. А цi ўспомнiў хто-небудзь, калi зрываў прыгожыя i смачныя плады, чалавека, якi пасадзiў гэты сад – майго бацьку? Можа, толькi дрэвы захавалi цяпло яго далоняў...
   Я ўспомнiў, як у васьмiгадовым узросце сонечным майскiм ранкам сядзеў на зэдлiку каля хаты й чытаў кнiжку. Размораны гаючым водарам квiтнеючага сада, я заснуў. Мне снiўся нейкi дзiвосны сон. Прачнуўшыся, я не мог зразумець, дзе знаходжуся: у сне цi ў рэальным жыццi. Я ўбачыў родны сад у ружова-белай кiпенi, пачуў спеў шпака на старой бярозе, i раптам з вачэй палiлiся няпрошаныя i незразумелыя слёзы. Чаму я плакаў? Можа, маё дзiцячае сэрца iнстынктыўна зразумела хараство i непаўторнасць гэтага iмгнення? Можа, я адчуў, што гэта самы шчаслiвы момант усяго майго жыцця, якi больш нiколi не вернецца i не паўторыцца? А слёзы лiлiся, такiя наiўныя i шчырыя, такiя непасрэдныя i паэтычныя, такiя шчаслiвыя i салодкiя дзiцячыя слёзы. З такiх вось слёз вырастаюць дрэвы Дабрынi й Кахання.
   I цяпер, калi мне адкрывае свае непрывабныя абдымкi старасць, я ўсё часцей вяртаюся ў той вясновы дзень i разумею, што там жыве шчасце.
   Таму, калi праходжу каля гэтага закiнутага дома, то не хачу адчыняць туды веснiчкi, каб не напалохаць хлапчука, якi развiтваецца са сваiм дзяцiнствам.